Steve Bannon: A Propaganda RetrospectiveSteve Bannon: A Propaganda Retrospective

"Bestaat er zoiets als emancipatorische propagandakunst - de taal voor het verbeelden van een ontluikende gemeenschap die nog steeds in de maak is?" Reizend schrijver en journalist Chris Keulemans interviewde Jonas Staal over zijn tentoonstellingsproject Steve Bannon: A Propaganda Retrospective.

Afgelopen januari trad voormalig chief strategist van het Witte Huis Stephen K. Bannon af als voorzitter van het Breitbart News Network na een openbare breuk met President Donald Trump. Een paar weken later verdedigde beeldend kunstenaar Jonas Staal zijn proefschrift _Propaganda Art from the 20th to the 21st Century _aan de Universiteit Leiden. 'Dit is geen proefschrift van een politicoloog of een kunsthistoricus', zei hij. 'Dit is een proefschrift over propagandakunst door een propagandakunstenaar'.

In maart werd Bannon geïnterviewd in Rome door Jason Horowitz van de _New York Times. _'Stephen K. Bannon leunde achterover in een fauteuil tegenover een schilderij van een oude Italiaanse meester en zette zijn bescheiden pogingen uiteen om een verstrekkend netwerk van Europese populisten te bouwen om het politieke establishment van het continent omver te werpen. "Het enige wat ik probeer te zijn", zei hij, "is de infrastructuur, wereldwijd, voor de wereldwijde populistische beweging".'

Een paar weken later was Jonas Staal in Derik in Noord Syrië aanwezig bij de inwijding van het volksparlement dat hij en zijn team hadden ontworpen en gebouwd in samenwerking met het Democratische Zelfbestuur van Rojava, hetgeen een vorm van 'stateloze democratie' in de praktijk brengt, gebaseerd op lokaal zelfbestuur, gendergelijkheid, en een gemeenschappelijke economie. Het is moeilijk je twee meer tegengestelde geesten voor te stellen. Toch zou je beiden als propagandakunstenaar kunnen beschouwen. Nu gaan zij de confrontatie aan in een tentoonstellingsproject in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Bannon zelf zou het er zeker mee eens zijn dat zijn werk als kunst wordt gepresenteerd. 'Er werd wel gezegd dat ik net zoals Leni Riefenstahl was', beweerde hij eens. 'Ik heb documentairemakers uitgebreid bestudeerd en heb mijn eigen stijl gevonden. Ik ben een leerling van de films van Michael Moore, Eisenstein, Riefenstahl. Afgezien van de politiek hoor je te leren van deze vorige meesters hoe zij hun ideeën probeerden over te brengen.'

Tijdens zijn Hollywoodjaren produceerde hij 18 films, van het Sean Penn drama _Indian Runner uit 1992 tot de Anthony Hopkins Shakespeare-bewerking _Titus uit 1999. Hij was ook verantwoordelijk voor de distributie van de onafhankelijk studio Wellspring Media. 'Gaanderweg', zo schrijft Adam Wren in Politico, 'schraapte hij zelf ook negen vermeldingen als regisseur bijeen, met een portfolio vol oerconservatieve documentaires. Zijn oeuvre, een verzameling van 9 films uitgebracht tussen 2006 en 2016, omvat projecten die de opkomst van de Tea Party vastleggen, zoals _Battle for America_ uit 2010, de Occupy-beweging neerhalen, _Occupy Unmasked_ uit 2012, en meest recentelijk Torchbearer uit 2016.

De films werden niet gewaardeerd door gevestigde critici. Over _In the Face of Evil: Reagan's War in Word and Deed_ (2004) schreef Lou Lumenick van de New York Post dat het wel 'erg op Sovjet-propaganda leek'.

Voor Politico tuurde Wren 13 uur achter elkaar naar alle negen documentaires van Bannon. 'In alle films is er een Trump-achtige lijn te ontdekken. Onder het kijken worden de schijnbaar losse onderdelen van het trumpisme - anti-illegale immigratie, economische angst, frustratie over de 'Davos-partij' - een kakofonie die Bannon op een of andere manier weet om te vormen tot een symfonie. (&) Lang voordat Trump zijn 2016 campagne aankondigde zette Bannon het politieke veld uit dat later de vertrouwde geografie zou worden van de gooi die zijn baas naar het presidentschap deed.

Jonas Staal onderwierp zichzelf aan dezelfde 13 uur durende visuele marteling. Over Torchbearer (2016) schrijft hij het volgende:

"Het hoofdnarratief wordt gevormd door het Amerikaanse politieke en religieuze exceptionalisme, door de Verenigde Staten te presenteren als het eerste land dat niet werd gesticht uit veroveringsdrang, maar uit het verlangen van Europese christenen om een natie van geloofsbeleidenis en democratische mensenrechten te stichten. Bannon claimt dat deze christen-democratische natie de laatste decennia heeft geleden onder de toenemende corruptie door seculiere progressieven, de gekleurde lagere klassen die de binnensteden terroriseren en islamistische sleeper cells, en dat er een grote botsing der beschavingen op het punt staat uit te breken.

Alhoewel het moeilijk te geloven is dat Trump op wat voor manier dan ook een voorbeeld van de toegewijde christen-democratische leider zou zijn die Bannons kruistocht zou moeten aanvoeren, is de steun onder christelijk-conservatieven en evangelische stemmers uitermate hoog. De missie van Bannon om de onvermijdelijke botsing der beschavingen te verkondigen en Trump te introduceren als een christen-democratische krijger daarin is succesvol gebleken, ondanks het feit dat hij niet langer een positie in het Witte Huis bekleedt. Bannons artistieke werkelijkheidsconstructie is degene die we momenteel zien ontstaan in de politiek onder de noemer van het trumpisme.'

Trumpisme is alomtegenwoordig in de media. Dus waarom, zo vraag ik Staal een paar weken voor de opening, zouden we Het Nieuwe Instituut moeten bezoeken en onszelf te pijnigen aan Steve Bannons kruistocht? 'Collectief de andere kant op kijken is wellicht aantrekkelijker. Maar we kunnen er niet omheen. Bannon is een belangrijk geval van hedendaagse propagandakunst die opereert vanuit een democratische samenleving. Het is hem gelukt zijn artistieke verbeelding om te zetten tot een politieke werkelijkheid, een normatieve werkelijkheid, niet alleen in de VS maar nu ook in de internationale alt-right beweging.' Zelfs nu hij zijn invloedrijke posities binnen het Witte Huis en Breitbart heeft verloren? Staals definitie van propaganda luidt: de opvoering van macht. Maar is de opvoering nog wel gevaarlijk wanneer de poppenspeler al zijn macht kwijt is?"

"Deze tentoonstelling, die ik ontwikkelde met curator Marina Otero Verzier, toont Bannons culturele en politieke werk van midden jaren '90 tot op heden, inclusief zijn rol in Cambridge Analytica en zijn recente spreektour door Europa. Onderschat niet waar hij en zijn ideeën vandaag de dag nog toe in staat zijn. Ook al is Trump een hybride, onsamenhangende en incompetente versie van wat Bannon is gedachten had, de ideologie is er nog steeds. In de visie van Bannon moet ook de huidige generatie de christen-nationalistische vrije markt verdedigen tegen de liberale, kosmopolitische elite en tegen islamistisch terrorisme, net als de vorige generaties dat deden tegen het nazisme en communisme. Bannon blijft een van de belangrijkste propagandamakers van de 21e-eeuwse alt-right, alhoewel hij lang niet de enige is. Als filmmaker, durfinvesteerder, campagneleider en ideoloog heeft hij altijd begrepen dat propaganda alleen werkt wanneer het transformatie van de werkelijkheid bewerkstelligt op zoveel mogelijk verschillende platforms. Dat is ook de reden waarom zijn recente erkenning dat hij 'slechts' de infrastructuur voor de wereldwijde populistische beweging wil in al zijn valse bescheidenheid zo gevaarlijk is."

Het recente interview in de New York Times zet dit gevaar uiteen. Tijdens zijn verblijf in Europa verbleef Bannon in Italië, waar de verkiezingen twee populistische, ultranationalistische en sociale-media-gedreven partijen in het zadel brachten: de Vijf Sterrenbeweging en het voormalige Lega Nord. Bannon sprak op het partijcongres van het Front National in Frankrijk, geïntroduceerd door Marine Le Pen. Hij had een 'fascinerende' ontmoeting met de leiders van het AfD, een Duitse extreemrechtse partij. Het is onduidelijk of hij ook de Hongaarse premier Viktor Orbán persoonlijk heeft ontmoet, maar Bannon noemde hem een held en 'de veelbetekenendste persoon op het huidige toneel'.

In de VS zegt Bannon bezig te zijn met het opzetten van een denktank om populistische economische en sociale ideeën tot wapen om te smeden. 'Hij ziet dat zijn werk naar Europa is overgestoken, waar er een snelle toename is aan populistische websites geënt op het concept van Breitbart, eigendom van hemzelf of anderen, die deze ideeën onder zijn leiderschap zullen verspreiden. Als sluitstuk is hij van plan een leger aan populistische voetsoldaten te trainen in de taal en werktuigen van sociale media. Hij zei dat de reden waarom het zo belangrijk was populistisch-nationalistische regeringen in het zadel te krijgen de aankomende botsing tussen de grootmachten en de Turkse, Iraanse en Chinese beschavingen was.'

Nu confronteert Jonas Staal hem in een arena die hij best kent: de culturele instelling. 'Ja. Culturele instellingen worden geconfronteerd met een keuze: presenteren we alleen kunst, of presenteren we kunst die voorstaat de wereld te herscheppen? Ik denk dat het belangrijk voor ons is te begrijpen hoe 21e-eeuws ultranationalisme en de internationale alt-right opereren en welke beeldtaal en infrastructuren zij gebruiken om hun alternatieve werkelijkheid te construeren. En niet alleen om dat te begrijpen, maar ook om dat tegen te werken. Nu zijn Marina en ik aan het woord. Wij proberen middels Bannon een verhaal te vertellen over het belang van hedendaagse propaganda en propagandakunst. Het analyseren van Bannons dominante narratieven en hun impact op onze huidige wereld is een manier om te begrijpen hoe daar tegenwicht tegen te bieden en vervolgens alternatieve narratieven te ontwikkelen."

Staal heeft eerder het werk van ultranationalistische propagandakunstenaars van repliek gediend, geapproprieerd en ondermijnd. Zo zijn er de Geert Wilders Works__, de Freethinkers' Space en Closed Architecture_, _alle gebaseeerd op het werk van Nederlandse politici aan de rechterflank. Destijds kwam hem dat op flinke kritiek vanuit de kunstwereld te staan. In de inleiding van proefschrift blikt hij daarop terug:

'Het idee dat kunst buiten de politiek moet staan om kunst te zijn is precies wat heeft geleid tot niet alleen haar machteloosheid, maar ook haar cynisme en verwoestende neoliberale nihilisme. Ook al vertrouwt het ultranationalisme sterk op culturele mythologie en visuele representatie om haar kernnarratieven te naar voren te brengen, wij als kunstenaars zouden ons op een of andere manier op afstand moeten houden zodat ons werk kunst blijft, terwijl onze artistieke bekwaamheden onder onze neus worden weggekaapt. Dit was de fundamentele tegenstelling waarmee engageerde Nederlandse kunstenaars in de vroege 21e eeuw werden geconfronteerd. Onze politici veranderden gaanderwijs in dubieuze kunstenaars en obscure acteurs - filmmakers zelfs - maar wij, als kunstenaars, werden niet geacht in te grijpen uit belang voor de zogenaamde puurheid van de kunst."

"Het werd mij steeds meer duidelijk dat precies dit narratief de propaganda was die op het spel stond. Propagandakunst was niet het probleem; het probleem was de propaganda tégen propagandakunst. De constructie van de werkelijkheid diende te worden overgelaten aan de volwassenen. Kunstenaars moesten mooi zijn en hun mond houden, zoals samengevat in het beroemde dictum Sois belle et tais-toi."

De moord op cineast Theo van Gogh leidde tot een houding en methodologie die Staal sindsdien heeft ontwikkeld: 'Is de verbeelding van kunst, onze capaciteit tot het anders denken, voorstellen, componeren, choreograferen en construeren van de wereld niet van cruciaal belang voor de weerstand tegen de constructie van een ultranationalistische sociale werkelijkheid? En moet het niet onze taak zijn als kunstenaars, als zij die zijn getraind en gespecialiseerd in representatie, om onze krachten te voegen bij hen die een andere conceptie van de samenleving hebben: een samenleving niet verdeeld door etnische of klassenstrijd, maar samengesteld middels een gedeelde verbeelding van gelijkwaardigheid? Bijdragen aan een uitdagende verbeelding van een andere wereld, een wereld net zo echt als we ons kunnen inbeelden - dat is wat voor mij begon uit te kristalliseren als de heldere artistieke taak die voor mij lag. Er was het lichaam van een vermoorde kunstenaar voor nodig om me te doen realiseren dat deze woorden dienden te worden geuit: Ik ben een propagandakunstenaar".

_Een uitdagende verbeelding van een andere wereld. _Het volksparlement in Rojava is hiervan een trots voorbeeld. 'De cirkelvorm benadrukt een gemeenschappelijk politiek, de pilaren eromheen vermelden sleutelwoorden uit het Sociale Contract en het dak bestaat uit fragmenten van de vlaggen van lokale politieke en sociale organisaties. Als zodanig is het parlement zowel een ruimtelijk manifest van de Rojava revolutie als een daadwerkelijke ruimte waarin de idealen ervan dagelijks in de praktijk worden gebracht.

In de culturele instellingen van dit land deconstrueert hij niet alleen paranoïde en destructieve propagandakunst zoals die van Steven Bannon, zoals hij hier doet in Het Nieuwe Instituut. Elders creëert hij ook het radicaal tegenovergestelde. Recentelijk opende de tentoonstelling Museum as Parliament_ _in het Van Abbe Museum: een vertaling van het Rojavaanse volksparlement naar de Studio in Eindhoven: 'Het parlement brengt kunst en politiek samen om de Studio van het museum te transformeren in een nieuwe democratische ruimte. Gezien de crises waarmee de huidige westerse democratieën worden geconfronteerd, biedt dit de mogelijkheid middels kunst nieuwe democratiemodellen te verbeelden en in de praktijk te brengen.'

"Al te vaak doet de geschiedenis ons geloven dat propaganda uitsluitend uit dictaturen voortkomt", zegt Staal. Hij probeert dit narratief te doorbreken. 'Elk machtssysteem produceert zijn eigen propaganda. Of het goed of slecht is hangt af van het soort macht waarmee we te maken hebben. Ik ben geïnteresseerd geraakt in de volgende vraag: Bestaat er zoiets als emancipatorische propagandakunst? Dat is waar ik aan probeer bij te dragen: bewegingen die werken aan een nieuwe gemeenschappelijkheid over en voorbij vastgelegde grenzen. Ik geloof in het potentieel van niet slechts één, maar van vele propaganda's.'