Sleep ModeSleep Mode

Hij streeft bij de samenstelling van de tentoonstelling niet naar een analytisch historisch overzicht. Rozendaal kiest ervoor de bezoeker onder te dompelen in een ruimtelijke ervaring die recht doet aan de uitzonderlijke beeldtaal van dit weinig duurzame digitale erfgoed. Hij kiest zijn voorbeelden voornamelijk uit de vroegste jaren, toen de bewegende digitale beelden nog niet het realisme vertoonden van de latere screensavers. Juist de ongepolijste abstractie van de eerste lichting trekt hem aan, omdat die volledig ontstond uit de praktische rol die schermbeveiligers moesten spelen. Maar ook enkele meer recente en geavanceerde exemplaren, ontwikkeld door Microsoft en Apple, maken deel uit van de installatie.

Een vluchtiger beeld dan de screensaver is moeilijk denkbaar. Afhankelijk van het type computer en het moment waarop we die kochten, kreeg de digitale mens vanaf het midden van de jaren tachtig automatisch zo'n pauzebeeld voorgeschoteld: een afbeelding die zich openbaarde als er een tijdje geen activiteit op het scherm was geweest. De schermbeveiliger voorkwam dat afbeeldingen en iconen op de desktop onuitwisbaar in het CRT-scherm zouden 'branden'. Het bewegende beeld was in die zin louter functioneel, hoefde geen verhaal te vertellen, verlangde geen concentratie van de toeschouwer en was verdwenen voor we het goed en wel hadden bekeken. Voor computergebruikers vormde de screensaver een kleine oase in de uiterst gedisciplineerde werkomgeving die de computer bood in die tijd.

Hoewel menig computergebruiker talloze screensavers aan zich voorbij heeft zien trekken, en deze beelden dagelijks opdoemden, zal de herinnering eraan gering zijn. Zo perifeer, zo inhoudsloos en zo weinig blijvend waren ze. Maar ook zo levendig, ontspannen en aangenaam dat een nieuwe screensaver toch altijd een ontdekking was, en niet zelden op groot enthousiasme kon rekenen. Met iedere innovatie in hard- en software kreeg de schermbeveiliger een nieuwe verschijningsvorm. En omdat de computer op steeds meer andere manieren ook ontspanning begon te bieden, en het hier toch vooral om functioneel beeld ging, vervaagde de belangstelling voor de screensavers van gisteren al net zo vlug als de beelden zelf.

In veel opzichten is de screensaver een zinnebeeld van de effecten die de razendsnelle technologische vernieuwing in het digitale tijdperk kenmerkt. Het vlamt even op, doet zijn werk en verdwijnt vervolgens weer in het niets. Dat geldt voor het genre op zich, dat amper twintig jaar heeft bestaan omdat met de introductie van nieuwe LCD/LED monitoren het risico van 'inbranden' verdwenen was. Maar het gaat ook op voor de digitale beelden zelf die ons via de screensaver bereikten.

Halverwege de jaren 80 werd de eerste screensaver ontwikkeld voor de pc's van IBM. De vroegste varianten waren, mede door de grafische beperkingen van de toenmalige hardware, betrekkelijk primitief. Ze waren vooral abstract en de animatie ontstond door maar een klein deel van de pixels op het scherm te animeren. Het ontwerpen van nieuwe schermbeveiligers ontwikkelde zich daarna tot een geliefd tijdverdrijf van programmeurs; een aangename onderbreking tijdens dagen van moeizaam programmeerwerk. De variëteit was enorm. Uiteindelijk kon het slapende computerscherm bijvoorbeeld veranderen in een immense ruimtelijke constructie of de verbeelding van een wiskundige formule. Opmerkelijk is dat we ons zelden hebben afgevraagd hoe dergelijke beelden tot stand zijn gekomen; reden voor Rafaël Rozendaal om de makers een duidelijke plaats in de tentoonstelling te gunnen. Wie waren het? Hoe ontwikkelden zij hun beeldtaal? En wordt het niet tijd dat we deze amateurs als auteurs gaan beschouwen?

Net als bij zoveel digitale gereedschappen en beelddragers - denk aan de floppydisk - zorgde technologische vooruitgang voor onmiddellijke verdringing. En daarmee voor het vrijwel verdwijnen van een unieke digitale beeldcatalogus. Want de screensaver laat zich niet vergelijken met bijvoorbeeld filmpjes, geanimeerde gifjes of loops: het is een compleet eigen genre dat, voor het in het vergeetboek raakt, recht wordt gedaan door de installatie die Rafaël Rozendaal voor Het Nieuwe Instituut maakt.

Hij toont de unieke betekenis van de screensaver: hier werd het publiek voor het eerst geconfronteerd met beelden die door de computer waren gegenereerd. De programmeur schreef weliswaar de regels, maar vervolgens was het de computer die een onafgebroken reeks beelden in subtiele variaties op het scherm deed verschijnen.

Mede door het formaat waarop ze in de tentoonstelling te zien zijn, krijgen de getoonde beelden een mate van autonomie die ze tot museale objecten maakt. Omdat ze bovendien zijn losgemaakt van hun oorspronkelijke functie kunnen de screensavers hier werkelijk op hun essentiële beeldkwaliteiten worden beoordeeld. De bezoeker weet zich omringd door een geanimeerd landschap van abstracte vergezichten waarin kleur, structuur en wetmatigheid lijken te domineren, en waarin geen enkele beweging helemaal voorspelbaar is.

Met zijn keuze voor een aantal van de oudste screensavers refereert de curator tegelijk aan een achterliggende problematiek: namelijk die van het ongemerkt verdwijnen van producten van digitale cultuur. Dat onderwerp heeft een centrale plaats in zijn werk als kunstenaar. Maar ook de dagelijkse gebruiker van Snapchat en Instagram Stories wordt geconfronteerd met de vluchtigheid van bijvoorbeeld een digitaal fotoalbum. Ondanks de enorme opslagcapaciteit van digitale media, zorgt voortdurende technologische vernieuwing ervoor dat onze groeiende digitale erfenis lang niet altijd overleeft. Oude bestandsformaten dreigen al snel onleesbaar te worden zodra er nieuwe generaties software zijn gelanceerd. Geschikte hardware heeft niet het eeuwige leven. En er zijn talloze mediaproducten die nooit ontworpen zijn om te worden bewaard. Dat geldt ook voor de screensavers van onze eerste spelcomputers en pc's.