I See That I See What You Don't SeeI See That I See What You Don't See

De publicatie I See That I See What You Don't See presenteert een gelaagd beeld van duisternis, dat voorbij binaire definities gaat. Met verkenningen van kosmische, geautomatiseerde en schijnbaar onzichtbare omgevingen, kijkt deze publicatie naar dat wat we gewoonlijk niet te zien krijgen, of wat we kiezen om niet te zien. Ook wordt de relatie tussen de mogelijkheid om te kunnen zien en vormen van onderdrukking en emancipatie onderzocht.

De metafoor van licht als wijsheid en kennis wordt doelbewust vermeden in deze oefening van zien en het onthullen van wat meestal verborgen blijft. De verschillende bijdrages proberen, onder andere, beter te begrijpen hoe toegang tot licht, lichttekort en overbelichting op verschillende lichamen contrasterende uitwerkingen heeft; wat de invloed van straling is op menselijk en niet-menselijk gedrag; hoe we samenleven met onzichtbare maar alom aanwezige digitale architectuur; hoe momenten van synchroniciteit met de kosmos beleefd worden en de rol van ontwerp in deze context.

Deze voorbeelden creëren een gefragmenteerde weergave van een hedendaags landschap dat gekenmerkt wordt door controle en hyperconnectiviteit. Een omgeving die het resultaat is van voortdurende ontwerpingrepen, waarbij de grenzen tussen natuur, ecologie, technologie en cultuur steeds meer vervagen en de relatie van het lichaam en de ritmes van licht en donker verandert.

Ontwerp wordt hier niet beschouwd als de oplossing voor een probleem, maar eerder als een praktijk die vaak onderdeel uitmaakt van de problemen die ze beweert op te lossen.

In deze publicatie overlapt ontwerp met biologie, forensisch onderzoek, kosmologie en activisme en het idee van een 'ontwerpproduct' wordt volledig losgelaten. Zo wordt gepoogd om de dominantie van de markt en huidige machtsverhoudingen in het designveld en de ontwerppraktijk in twijfel te trekken - een terugkerend thema bij Het Nieuwe Instituut. Iedere bijdrage verscherpt onze blik, welke door continue prestatiedruk niet altijd even scherp meer is, door een kritische praktijk voor te stellen die grensoverschrijdende ruimtes voor ons opent.

Kunstenaar Leanne Wijnsma onderzoekt met _A Wildlife _de capaciteit van design om instinctief gedrag te beïnvloeden. Wijnsma heeft drie geuren ontwikkeld voor op de huid die als onzichtbare dragers van informatie fungeren. Ze onderzoekt hoe onze acties en keuzes door lichaamsgeur bepaald worden, of preciezer nog, door het manipuleren van de menselijk microbioom.

Met meer dan duizend verschillende soorten bacteriën in ons verteringssysteem vol met leven.

Het menselijk microbioom is zelfs talrijker dan menselijk genoom. Het is onderdeel van het onbewuste systeem dat onze immuunreacties, cognitie, leervermogen en geheugen regelt. Ook speelt het een belangrijke rol in hoe mensen met elkaar omgaan en communiceren. Voor wetenschap, markt en politiek, is de microbioom hét nieuwe terrein om te ontginnen.

Hedendaagse vormen van sociale omgang en lichamelijke affectie liggen aan de basis van het werk van Lucy McRae, waarvan hier een foto-essay opgenomen is. _Compression Cradle_ is een machine die je zachtjes knijpt, ontworpen zodat het lichaam oxytocine aanmaakt. Oxytocine is het hormoon dat verantwoordelijk is voor het bouwen van vertrouwen en verbondenheid tussen partners. Door een choreografie van aanrakingen, probeert McRae's mechanisme de beschadigde band tussen onszelf, onze emoties en onze interactie met de wereld te repareren.

Kunstenaar Melvin Moti houdt zich eveneens bezig met hoe menselijke gevoelens en daden geconditioneerd zijn door onzichtbare actoren. Zijn essay bespreekt de Cosmisten; een Russische groep denkers uit de 19e en vroeg 20e eeuw die esoterische theorieën combineerde met ruimtewetenschap om hun overtuigingen over de relatie tussen de mens en de Kosmos te onderbouwen. Het is gebaseerd op het onderzoek van de Russische wetenschapper Alexander Chizhevsky waarin hij laat zien dat er meer oorlogen, revoluties en epidemieën zijn ten tijde van hoge zonneactiviteit.

Terwijl Moti het effect van kosmische straling op ons gedrag beschrijft, kijk journalist en documentairemaakster Brechtje van der Haak naar de andere onzichtbare golven om ons heen: radiofrequente straling. De draadloze netwerken en talloze WiFi-afhankelijke apparaten die onzichtbare radiogolven door de lucht sturen, zijn een nieuw onderwerp van onenigheid. Welke plekken wel of niet verbonden zijn hangt af van grotere digitale, sociaaleconomische en politieke kloven, zowel lokaal als mondiaal. Van der Haak is echter geïnteresseerd in verhalen over mensen die bewust buiten de wereld van connectiviteit leven, zelfs te midden van de meest intensieve digitale hubs ter wereld.

Op de frontlinies van een onze netwerkmaatschappij zetten gemeenschappen en individuen vraagtekens bij de noodzaak om altijd verbonden te zijn in één groot, planetair 'techtopia'.

In White Spots interviewt Van der Haak Norman Yoder over de beslissing van de Amish gemeenschap in Indiana (VS) om off-grid te leven en wat de gevolgen hiervan zijn als de rest van de wereld wel verbonden is.

_Automated Landscapes_ kijkt juist naar het tegenovergestelde: de hyperconnectiviteit die de 24-uurseconomie mogelijk maakt. Het project neemt een kijkje in het Nederlandse productielandschap - een cartesiaans territorium gebaseerd op efficiëntie en groei, en afhankelijk van data, technologie en energie. De geautomatiseerde ruimtes onthullen de impact van lichttechnologie om landgebruik te optimaliseren en het hele jaar door gewassen te kunnen verbouwen. Het is niet toevallig dat dit het meest verlichte land ter wereld is.

Met de lichten altijd aan, zijn deze geautomatiseerde landschappen een uitdrukking van onze veranderende relatie met natuurlijke ritmes van licht en donker.

Hierdoor is de traditionele tweedeling tussen dag en nacht niet meer relevant voor productiviteit en ervaren we nog maar zeldzaam een heldere sterrennacht.

Niet al het nachtwerk wordt echter door robots verricht. In The Unsleep vertelt Danilo Correale een verhaal dat zich in het grijze gebied tussen sciencefiction en werkelijkheid bevindt. In een serie interviews met telecommunicatiemedewerkers in de outsourcing dienstensector, onderzoekt Correale de relatie tussen slapen en wakker zijn als vormen van productie en consumptie, waarbij een nieuw chrono-imperialistisch domein aan het licht komt. In 24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep schrijft Crary dat de kapitalistische markten elk uur van de dag actief zijn. Deze onophoudelijke activiteit heeft een schadelijke uitwerking op vormen van sociale en politieke expressie. Volgens Crary is slapen daarom een vorm van verzet tegen het kapitalisme geworden.

Terwijl sommige plekken veranderen door de voortdurende aanwezigheid van licht, ontvouwt het leven zich op andere delen van de aarde zich juist rondom de afwezigheid van licht, met regelmatige stroomstoringen en verduistering. Saidiya Hartman's _The Dark Days _beschouwt duisternis als een toestand die ongelijk verdeeld en ontworpen is. Hartman vertelt over haar ervaringen in Accra, Ghana, tijdens een energiecrisis die rantsoeneringsbeleid tot gevolg had. Inwoners van de stad - of tenminste in delen van de stad - moesten drieënhalve dag per week zonder elektriciteit leven en verlichting was alleen mogelijk voor huishoudens met een eigen stroomgenerator.

Terwijl geprivilegieerde delen van de stad steeds meer verlicht werden, bleven hele buurten stikdonker.

Een duisternis zo donker als we bijna niet meer kennen in hedendaagse steden. Terwijl ze haar weg vond in de stroomloze straten van Accra, begon Hartman zich af te vragen of het gelijkstellen van donkerte, en het onvermogen om te zien, aan onwetendheid - een veelvoorkomend idee in de Westerse filosofie - wel een geldige vergelijking is. In haar essay The Dark Days laat Hartman juist zien hoe de onwetendheid van het Westen systematisch geprojecteerd wordt op Africa, een continent dat vaak bijnamen kreeg als 'the heart of darkness, the dark continent, the blighted territory' ('hart der duisternis, het donkere continent, landen vol ellende').

Wat als duisternis beschouwd wordt als de potentie tot schepping en zelfverwezenlijking - een idee geleend van Denise de Ferreira - in plaats van als leegte of afwezigheid? Een 'eerste creatieve daad' in het voortdurende proces om je eigen werkelijkheid creëren. Dat is wat Darkness, as a First Act of Creation, een stuk van academicus Ramon Amaro, voorstelt. In plaats van duisternis te verstaan als het ontbreken van verlichting of de afwezigheid van licht, heeft Amaro het over een nabeeld - een beeld dat we blijven waarnemen nadat de oorspronkelijke prikkel plaatsgevonden heeft. Meestal worden nabeelden beschouwd als optische illusies, maar Amaro beargumenteert dat ze ons wijzen op de mogelijkheid dat wat we op dit moment waarnemen niet klopt met wat er daadwerkelijk is. 'Het zijn fragmenten van het verleden die zich in onze huidige visie voordoen als misleidende en onjuiste voorstellingen van de werkelijkheid', schrijft Amaro. Door genetisch geheugen te bevragen, problematiseert hij in feite het zwarte lichaam als technologie.

In diezelfde lijn, schrijft Momtaza Mehri dat duisternis of donkerte een misplaatste component is: 'een van de vele, uiteenlopende verzamelingen van ideeën die deel uitmaken van wat we beschrijven als, en toeschrijven aan, Blackness'. Refererend aan Ferreira da Silva, benadert Mehri het immateriële, het vergankelijke en het fundamentele door een 'Blacklight' (zwartlicht) of 'Blackened gaze' (zwarte blik) - een blik die synchroon is met de modaliteiten van zwarte expressie, politieke subjectiviteit en dagelijkse zelfbeschikking. Donkerte, stelt Mehri, overschaduwt en overweldigt de mogelijkheid om vertegenwoordigd te worden. Toch is in een wereld waar donkerte zo vaak gecriminaliseerd wordt, zichtbaarheid geen garantie dat de machtsverhoudingen zullen verschuiven.

Ondoorgrondelijk en onzichtbaar zijn, creëert de mogelijkheid om grensoverschrijdend te zijn en biedt meer vrijheid.

In het donker zijn is niet per se hetzelfde als onzichtbaar of vergeten zijn. Het is opereren op een andere frequentie.

Van lichtvervuiling en uitbuitende arbeidskomstandigheden tot systematisch geweld en discriminatie aan de basis van het onze laatkapitalistische maatschappij, de verschillende bijdrages stellen de symbolische waarde van duisternis en donkerte ter discussie in het bewustzijn rondom racisme, sociaalpolitieke verhoudingen en milieuvraagstukken. De vorming van ons milieubewustzijn wordt meestal gesitueerd in de late 60er en 70er jaren, nadat beelden van de aarde vanuit de ruimte wereldwijd verspreid werden.

Kerstmis 1968, sturen de Apollo 8 astronauten - die zich ergens tussen de maan en de aarde bevinden - een bericht naar de aarde. Hun enthousiasme over de schoonheid van wat ze zagen werd direct gevolgd door Christelijke verzen over de genesis van de aarde. Het Apollo 8 team verzekerde hun publiek ervan dat God hemel en aarde schiep: 'De aarde was zonder vorm en ledig; en duisternis was op den afgrond', legde ze uit. 'Toen bracht God het licht, en hij zag het licht en dat het goed was, toen scheidde hij het licht van de duisternis.'

Het zogeheten Overview Effect is een ervaring die ontstaat bij het zien van de aarde vanuit de ruimte - een kleine 'blauwe knikker' omgeven door duisternis.

Voor vele astronauten heeft deze ervaring verregaande gevolgen voor hun gedrag en visie op het leven, en ontketent het een transformatie in hun bewustzijn. Veelal gaan deze ervaringen over hoe we ons verbinden en verhouden tot het grotere systeem van het universum.

Ecologisch bewustzijn, niet religieuze passie, werd aangewakkerd bij voormalig astronaut Wubbo Ockels bij het zien van de aarde. De woorden die hij aan het einde van zijn leven sprak, resoneren nog steeds vandaag. Het is een pleidooi om de aarde te koesteren en te beschermen. 'In de ruimte zie je dat je de enige bent. De enige planeet', zegt hij. 'Wij, wij de mensen komen allemaal uit dezelfde moleculen van één enorm krachtige ster die is ontploft. [&] Het leven, dat zijn wij. Wij, de mensheid, zijn zo sterk dat we de Aarde kunnen redden. Maar we kunnen haar ook vernietigen.'

1968 was ook het jaar dat architect Aldo van Eyck The Enigma of Vast Multiplicity ontwierp. Als Nederlandse inzending voor de Triennale di Milano, presenteerde Van Eyck in deze tentoonstelling een verontrustende visie op de ondergang van de Westerse welvaartsmaatschappij. Bezoekers moesten een weg banen door een bos van boomstammen om vervolgens een ruimte vol gebroken spiegels te betreden. Uit speakers klonk gelach.

Enorme foto's beeldden af hoe de Westerse beschaving, in tegenstelling tot de meeste traditionele culturen, niet in staat is om het probleem van 'Het Grote Aantal' op te lossen - een referentie aan overbevolking.

'Rouw voor alle vlinders' kondigde een tekst op de muur aan. In de laatste ruimte was een installatie die wel een boodschap van hoop bracht: enorme meervoudigheid hoeft niet tot catastrofe te leiden. Dit bericht heeft de bezoekers helaas nooit bereikt. Te midden van de studentenprotesten in 1968 werd de Triennale bezet en Van Eyck's tentoonstelling is nooit geopend voor publiek.

Opgeleid met ideeën als 'het evenwicht van de natuur' en het pleidooi dat de mensheid een paar stappen terug moet doen om de natuur te redden, reflecteert ook Dirk Sijmons op de gevolgen van menselijk handelen op de aarde. Sijmons benadert discussies rondom de klimaatcrisis en milieuschade kritisch. 'We weten nu dat we nooit terug kunnen naar het kalme en stabiele Holoceen', legt hij uit. Zijn essays gaan in op verschillende filosofische, ideologische en politieke standpunten over het Anthropoceen. Het is tijd voor pluralisme en volhardend debat, zegt Sijmons. De tijd van simpele, eenduidige oplossingen is voorbij en vanaf nu is het aanmodderen.

Kritische en vindingrijke adaptatie aan het onverwachte en ongeziene, dat zal ons een weg voorwaarts banen.

In Sijmons' werk, maar ook voor anderen in deze publicatie, is ontwerp een onderneming die zowel destructief als regeneratief kan werken. Een kritische beoefening van design ontkracht conventionele vormen van het bewonen en beleven van de wereld. Alle huidige manieren om onze leefomgeving te n begrijpen zijn ten slotte ontworpen - en zouden dus herontwerpen kunnen worden.

Op 21 december 2020 werd de publicatie gelanceerd met een audiopresentatie met bijdragen van kunstenaar/onderzoeker Danilo Correale, dichter Momtaza Mehri, de Academie voor Stadsastronauten, componist Zeger de Vos yogadocent/healer Mie Jorgensen en onderzoeker Setareh Noorani die een essay van Saidiya Hartman voordroeg.

Editors: Marina Otero Verzier, director of Research bij Het Nieuwe Instituut en Francien van Westrenen, hoofd Agentschap bij Het Nieuwe Instituut; Tekstredactie en vertalingen: Jack Eden en Gert Staal; Ontwerp: Rudy Guedj.

Met bijdragen van: De Academie voor Stadsastronauten, Ramon Amaro, Danilo Correale, Jonathan Crary, Aldo van Eyck, Ludo Groen, Bregtje van der Haak, Saidiya Hartman, Marten Kuipers, Lucy McRae, Momtaza Mehri, Melvin Moti, Johannes Schwartz, Dirk Sijmons en Leanne Wijnsma.

Uitgever: Het Nieuwe Instituut, Rotterdam.

I See That I See What You Don't See is beschikbaar via NAi Boekverkopers.

Deze publicatie is tot stand gekomen met ondersteuning van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.