GLASGLAS

Door glas te slijpen worden lenzen gemaakt die vergroten of verkleinen. Ze helpen het menselijk oog om verder te kijken dan van nature mogelijk is. In de loop van de geschiedenis zorgden de verbeterde kwaliteit van het glas en de bewerkingsmethoden ervoor dat we het onzichtbare in beeld konden krijgen. Met hoogwaardige telescopen is het menselijk oog tot diep in het heelal doorgedrongen. En via de lenzen in een microscoop wordt een wereld onthuld die juist te klein is om met het blote oog te zien. Na de val van Constantinopel in 1204 brachten ambachtsmensen uit het Byzantijnse Rijk hun kennis omtrent glas mee naar Murano bij Venetië. Daar vervolmaakten zij een productieproces waarin door toevoeging van zeewier glas van een ongeëvenaarde helderheid werd bereikt. In combinatie met de nieuw ontwikkelde techniek van het glasblazen was het mogelijk bolle spiegels te maken. Dat werd de basis voor de ontwikkeling van de lens. Aan het begin van de 17de eeuw bevochten twee buurmannen uit Middelburg elkaar als uitvinder van de telescoop: brillenmaker Hans Lippershey en Zacharias Jansen, die ook aan de wieg van de microscoop zou hebben gestaan. Via Gallileï, die de telescoop voor het eerst gebruikte om in de ruimte te kijken, werd het instrument in de loop der eeuwen geperfectioneerd. De blik reikte telkens verder. Dit proces verliep schoksgewijs. Pas toen John Dolland rond 1758 in zijn ontwerp van de telescoop kroon het zicht had getroebleerd. Inmiddels lijkt de limiet bereikt. Alleen een nieuwe chemische samenstelling kan ervoor zorgen dat de kwaliteit van het glas spectaculair toeneemt, en daarmee ook ons vermogen om nog verder te kunnen kijken.

Het laboratorium van de scheikundige staat vol glas. Het is bij uitstek geschikt voor het bewaren, vermengen, verhitten en afkoelen van chemische stoffen, omdat het geen reactie met die stoffen aangaat en bovendien gas transparantie van het glas zijn alle processen in de kolven, schaaltjes en reageerbuizen direct zichtbaar. De chemische receptuur van het glas is altijd met mysteries omhuld geweest. Alsof het een vorm van alchemie betrof. De samenstelling van het zogenaamde wordt streng geheim gehouden door glasmakers en fabrikanten. Kleine variaties in de verhoudingen van basismaterialen als zand, kalk en soda maken een groot verschil in kwaliteit en uiterlijk van het glas. Toen de Duitse scheikundige Otto Schott eind 19de eeuw het element borium aan het gemeng toevoegde, bleek dit glas op te leveren dat uitstekend bestand was tegen snelle verhitting en afkoeling. Laboratoria konden nu beschikken over hittevaste reageerbuizen, wat een revolutie op gang bracht in allerlei takken van wetenschap. In samenwerking met glasbewerkers konden wetenschappers relatief eenvoudig standaardvormen van glas geschikt maken voor hun experimenten. Het leverde nieuwe vormen op die we ook vandaag nog kennen. Zo gaat de fluorescentielamp verlichting 19de eeuw een blauwe gloed wist op te wekken in een met gas gevulde buis. En vijftig jaar later ontstond de Buis van Crookes: een gasontladingsbuis waarin radioactieve straling voor een groen schijnsel zorgt zodra er een hoge elektrische spanning doorheen wordt gevoerd. Deze vinding van de Britse scheikundige William Crookes bleef lang een curiositeit, tot men ontdekte dat de kathodestraalbuis kon worden toegepast in de röntgenbuis (waarmee we sindsdien in het lichaam kijken) en de beeldbuis (waarmee we de wereld in een televisie konden vangen).

Hoewel de ontwikkelingen rond glasvezels zeker tot de meest recente innovaties met het materiaal moet worden gerekend, is het trekken van haardunne glasdraden een techniek die al veel eerder werd gebruikt. Op het glaseiland Murano bij Venetië beheerste men deze techniek al in de 17de eeuw. Een bekende toepassing is de Venetiaanse Millefiori strengetjes gekleurd glas tegen elkaar gelegd, verhit en tot een lange draad uitgetrokken. Op de kopse zijde van de draad zijn alle kleuren dan nog steeds zichtbaar. Van de draad worden kleine plakjes afgesneden die vervolgens als decoratie in kralen, sieraden of gebruiksvoorwerpen worden aangebracht. Met de uitvinding van glasvezelversterkte kunststoffen als Fiberglass is een toepassing gevonden die juist allesbehalve transparant en breekbaar is. Uiterst effectief is de toepassing van glasvezel in de sceptic tank: licht, sterk en onkwetsbaar voor de chemische processen die zich daarin afspelen. Terwijl carbonvezels inmiddels in veel producten de glasvezel hebben verdrongen, zijn ze in dit product nog altijd onvervangbaar. De glasvezel zorgde echter op een heel ander vlak voor een enorme doorbraak. De endoscoop, oorspronkelijk bedacht om lastig bereikbare plekken in machines te kunnen onderzoeken, werd vrijwel onmiddellijk door ondernemende chirurgen ingezet voor keel medische praktijk. Wanneer het mogelijk was licht via een glasvezel te geleiden, dan moest dat ook met data kunnen. Natuurkundige Charles Kao formuleerde de vereisten om met de transmissie van licht door optische vezels communicatie mogelijk te maken. De belangrijkste uitdaging voor de wetenschap lag in de puurheid van het glas. Door glas te maken van zuiver bergkristal en daar met een verfijnde techniek draden van te trekken, is het internet mogelijk geworden. Hoogwaardige glasvezelkabels zorgen namelijk voor de infrastructuur. Een onverwacht restproduct van deze techniek is de zogenaamde ' uitgevonden om iets te kunnen doen met de grote hoeveelheid glasvezel die net niet puur genoeg bleek te zijn.

Curatoren J.H. In 't Veld en T.G. Koehorst stelden een beschrijvende en geillustreerde catalogus van de tentoonstelling samen, met meer dan honderd en zestig foto's.

• Download: catalogus 'Glass Engine of Progress'