Atelier Nelly en Theo van DoesburgAtelier Nelly en Theo van Doesburg

Theo van Doesburg vormt het vertrekpunt voor de tentoonstelling Atelier Nelly en Theo van Doesburg, de eerste publieke presentatie in het kader van Architectuur Dichterbij. Deze winter ondergaat de tentoonstelling een bescheiden transformatie. Gezien hun kwetsbaarheid kunnen de collectiestukken niet gedurende lange tijd aan licht worden blootgesteld. Toen de ontwerpers en samenstellers Jannetje in 't Veld en Toon Koehorst aan hun concept voor de tentoonstelling begonnen te werken, behoorde deze praktische belemmering tot de randvoorwaarden. Hoe hebben Koehorst in 't Veld dit project aangepakt? Wat deden ze om hun inhoudelijke rol als samenstellers in evenwicht te brengen met het ontwerp van de fysieke presentatie? Waarom wordt de hoofdrol toebedeeld aan Nelly van Doesburg? En wat is de meerwaarde van digitalisering als het erom gaat nieuwe verhalen en verbindingen te ontdekken? In een interview lichten Jannetje in 't Veld en Toon Koehorst het ontstaan van 'hun' tentoonstelling toe.

Theo van Doesburg staat bekend als icoon van De Stijl en de Nederlandse avant-garde. Zijn veelzijdige praktijk is niet onder een noemer te vangen, zo is hij actief geweest als schilder, dichter, romanschrijver, typograaf, fotograaf, interieurontwerper en architect. Toch is hij vooral als kunstenaar bekend geworden. Het aura van zijn kunstenaarschap straalt af op zijn architectonisch werk waardoor zijn schetsen en tekeningen als unieke artefacten worden beschouwd. Het zijn veelgevraagde bruiklenen uit de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw voor internationale presentaties. Dit trekt een zware wissel op het materiaal: het merendeel is in een zodanig slechte staat dat het zonder restauratie niet langer getoond of uitgeleend kan worden.

Maar hier komt nu verandering in. Dankzij een eenmalige financiële injectie van het ministerie van OCW kan dit werk onder de vlag van het programma Architectuur Dichterbij gerestaureerd worden.

Met de restauratie begint tevens het mysterie. Het vooronderzoek naar het architectuurarchief van Van Doesburg heeft nog allereerst een formeel karakter. Hoe is hij omgegaan met materiaal en met kleur? Zijn de kleuren van de werken in de collectie oorspronkelijk of zijn deze in de loop van de tijd onbewust aangepast aan het beeld van De Stijl, bijvoorbeeld door 'over-restauratie'? Duidelijk is geworden hoe 'de kopie' voor Van Doesburg een soort halfproduct is, dat steeds opnieuw kan worden bewerkt. Het vooronderzoek is daarmee eerder mediareflectief van aard geworden.

Langzamerhand begint ook de rol van Nelly steeds meer manifest te worden. Het gesprek over het archief tendeert meer naar onderwerpen als identiteit, authenticiteit en gaat bijvoorbeeld over háár stem binnen het artistiek verbond. Het is bekend dat Nelly haar eigen rol als kunstenaar na Theo's dood heeft opgegeven voor hem. Zij heeft immers via haar invloedrijke netwerk met onder andere Peggy Guggenheim ervoor gezorgd dat zijn naam stevig verankerd is in de kunstgeschiedenis. Er is aandacht voor de atelierwoning, waar zij na de dood van Theo nog tientallen jaren zou wonen en die een belangrijke rol speelde als trefpunt voor gasten als beeldhouwer en schilder Hans Arp, beeldhouwer Alexander Calder, jazzmuzikant Thelonius Monk en de latere president van Benin, Sourou Apithy. Het was vanuit dit adres dat Apithy de antikoloniale beweging in Frankrijk organiseerde.

Ook werden afwijkende handtekeningen getraceerd wat het aannemelijk maakt - en onderwerp van verder onderzoek - dat Nelly werk dat aan Theo wordt toeschreven heeft ondertekend. Is dat vervalsing of een gebaar van authenticatie of van toe-eigening, of eerder van gezamenlijk auteurschap?_ Atelier Nelly en Theo van Doesburg_ stelt deze en meerdere vragen centraal; vragen die mede ten grondslag liggen aan het belang van deze restauratie en ook alleen dankzij deze restauratie aan de orde gesteld kunnen worden.

De collectie Theo van Doesburg wordt binnen het omvangrijke restauratieprogramma van Architectuur Dichterbij vanwege zijn bijzondere cultuurhistorische waarde uitgebreid onderzocht, geconserveerd en zo nodig gerestaureerd. Architectuur Dichterbij kijkt vanuit mogelijke, nieuwe perspectieven naar de verzameling archieven om op die basis het verzamelbeleid te herformuleren en nieuwe noties aan te reiken met betrekking tot de waardering van historische bronnen.