Architectuur Dichterbij. 18 verhalen over erfgoed en innovatieArchitectuur Dichterbij. 18 verhalen over erfgoed en innovatie

Tekst: Delany Boutkan, Mayim Frieden, Anya Naumova en Setareh Noorani

Collecting Otherwise is ontstaan uit een gevoel van institutionele en maatschappelijke urgentie. Het heeft zich ontwikkeld tot een langetermijnproject dat samenwerking met andere archief- en erfgoedinitiatieven promoot. Gedurende vier jaar van activisme, onderzoek en uitwisseling is er veel geleerd over het herzien van de positie van gebouwd erfgoed, de verantwoordelijkheden die gepaard gaan met memory work in institutionele settings en wat er nodig is voor genoegdoening binnen een archiefgemeenschap. Vragen over de agency van zulke gemeenschappen, de toegankelijkheid van archiefmateriaal en de positie van levende archieven binnen musea en collecties stonden centraal in ons werk.

Collecting Otherwise draagt bij aan de ambitie van Architectuur Dichterbij. Beide initiatieven willen de toegankelijkheid van de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw behouden en vergroten, maar stellen tegelijkertijd de veronderstelde neutraliteit van een dergelijke collectie ter discussie. Ze ontrafelen, verzamelen en ontsluiten gemarginaliseerde perspectieven. Collecting Otherwise roept fundamentele en soms ontregelende vragen op over de grondgedachte achter prioriteit en capaciteit, en pleit voor langzamere, kritische en collaboratieve processen. Er zijn dus cyclische processen aan te pas gekomen om collecties open te stellen voor andere benaderingen.

Dit was soms een hele uitdaging, omdat het gaat om het veranderen van een institutionele cultuur, en om het erkennen en promoten van ondervertegenwoordigde rollen, praktijken en perspectieven in archieven. Veel van deze rollen, praktijken en perspectieven hebben een overlap met institutioneel achtergestelde posities, waardoor een nadrukkelijk open en co-creatief proces nodig is. Uiteindelijk bleek Collecting Otherwise een inspirerend model te zijn van genetwerkte en rizomatische samenwerking binnen een institutionele setting, en een productieve entiteit die zich bezighield met het testen en verankeren van nieuwe tools voor collectieve archiefpraktijken.

Collecting Otherwise past in een reeks inspanningen op het gebied van onderzoek en programmering. De reeks Dwars door het Archief loopt sinds 2016 en richt zich op thematische, methodologische en sociaal-culturele hiaten in de collectie. Aansprekende voorbeelden zijn Architecture of Appropriation (2017), Decolonial Gaze (2018) en Queer Houses and Places (2019). Dwars door het Archief is van bijkomende invloed geweest en heeft op een toegankelijke en collaboratieve manier een institutionele herwaardering van de Rijkscollectie aangemoedigd. Collecting Otherwise begon als een voornamelijk speculatief en verkennend proces en kreeg vorm toen de behoefte aan materiële en praktische interventies binnen de collectie duidelijk werd; gaandeweg werden er potentiële interventies benoemd.

In de afgelopen tien jaar is er de hoognodige aandacht gekomen voor de hiaten die inherent zijn aan institutionele collecties en archieven. Dit werd aangejaagd door legitieme ergernissen en eisen aan instellingen, gevolgd door algemeen aanvaarde en voortdurende pogingen om institutionele praktijken te dekoloniseren. In openbare instellingen wereldwijd hebben de moord op George Floyd in 2020 en de Black Lives Matter-protesten een bredere golf van kritische bewustwording veroorzaakt. Voor musea en archieven in het bijzonder betekende dit een herwaardering van de instelling als een plek voor inclusie en gelijkwaardigheid. Maar, zoals Sara Ahmed schrijft in Complaint!: “When you pose a problem, you expose a problem." Dergelijke klachten, waarbij gemarginaliseerde gemeenschappen verantwoordelijk zijn voor het aan de kaak stellen van het marginaliseren van hun stemmen, documenten en geschiedenis, en voor het aandringen op hun inclusie, vereisen een fundamentele verandering van gewoonten binnen institutionele processen en institutioneel geheugen. Nieuwe praktijken van openheid en vriendelijkheid, maar ook van vastomlijnde ideeën over 'genoegdoening', zijn van cruciaal belang. Dit betekent dat er collectief ruimte moet worden gecreëerd voor de archiefgemeenschap “om voor zichzelf te verzamelen”, waarbij onderzocht moet worden hoe processen en output moeten veranderen, al naar gelang de behoeften van de medewerkers.

Door de bevindingen en methodologieën van eerdere, op elkaar afgestemde activiteiten te integreren met casestudy's uit de archiefcollectie, heeft Collecting Otherwise gewerkt aan het verschuiven van het monografische verzamelbeleid van het Nieuwe Instituut naar een beleid dat collectieve praktijken integreert. Specifiek heeft Collecting Otherwise hedendaagse paradigma's in de collectie geïntroduceerd, zoals feministische zorgethiek, post-custodial denken, herstory-methodologieën, embodied archiving, en collectieve arbeid. We hebben vaak geput uit het werk van feministische en dekoloniale denkers zoals Audre Lorde, Fred Moten, Sumaya Kassim en Édouard Glissant, en archiefwetenschappers en historici zoals Achille Mbembe, Ann Laura Stoler, Marika Cifor en Michelle Caswell. Zo werkten we aan wat later een van onze kernprincipes van het project zou worden: lenen van de buren. Het lenen van (collectieve) kennis, tools en methodologieën, met de nadruk op openheid en de duurzaamheid van arbeid.

Collecting Otherwise verzet zich tegen de traditionele karakterisering van erfgoed als een neutrale en objectieve erfenis en onderzoekt hoe bepaalde beslissingen over verzamelen worden en werden genomen, hoe verzamelpraktijken zijn geëvolueerd, en hoe de blijvende gevolgen van deze protocollen kunnen worden verzacht. Reflecterend op al diegenen die uitgesloten en uitgewist werden door het heersende verzamelbeleid en de gevestigde praktijken, zijn de tools van Collecting Otherwise samengesteld, gedemonteerd, onderhouden, geleend en weggegooid.

De Collecting Otherwise Werkgroep, opgericht in 2021, ondersteunt en inspireert het werk van Collecting Otherwise. De werkgroep bestaat uit een internationale, multidisciplinaire en eindeloos nieuwsgierige groep denkers op het gebied van architectuur, design en erfgoed. De groep komt maandelijks online bijeen, zowel collectief als in onze subgroepen (cellen), om bij te praten, ideeën uit te wisselen en de afzonderlijke projecten verder te onderzoeken. Een werkgroep voor de lange termijn was voor het Nieuwe Instituut een nieuwe aanpak. Door de ethiek, verplichtingen en overtuigingen van Collecting Otherwise in de praktijk te brengen, heeft de werkgroep voortdurend laten zien hoe samenwerking binnen een instelling weerstand kan bieden aan de urgente, tijdelijke en logistieke aard van institutionele werkprocessen. Onze bijeenkomsten draaien om de tools, projecten en ambities van Collecting Otherwise, maar we waarderen ook het uitwisselen van skills, persoonlijke anekdotes en alles van YouTube-filmpjes tot met emoji's versierde opbeurende woorden in de chatroom. De leden van de werkgroep zijn niet alleen zelf een van de tools binnen de Tool Shed, maar brainstormen ook samen over de Collecting Otherwise tools, materialiseren ze en denken er over na.

Collecting Otherwise wordt gestuurd door jaarlijkse edities: Seen/Unseen (2021), Post/De/Colonial (2022), Tool Shed (2023) en Tool Shed: Borrowing, Maintaining, Shedding (2024). Tijdens elke editie begonnen we samen en intuïtief onze tools samen te stellen en ons voor te stellen hoe onze gereedschapsschuur eruit zou komen te zien. Dit proces omvatte bijeenkomsten en brainstormsessies met de Collecting Otherwise Werkgroep, openbare bijeenkomsten waar gemeenschappelijke interesses werden onderzocht, tentoonstellingen en internationale samenwerkingsverbanden en gesprekken. De Tool Shed vertegenwoordigt en bevat zowel de ideeën achter Collecting Otherwise als de methodologieën die we samen hebben ontwikkeld.

De Collecting Otherwise Tool Shed is op meerdere manieren toegankelijk en wordt ook gedefinieerd door zijn toegankelijkheid, waardoor iets als 'lenen van de buren’ makkelijker wordt gemaakt. Onze Tool Shed wil bronnen delen en uitwisselen met archief- en erfgoedgerelateerde gemeenschappen, activiteiten en instellingen die ook herstellende archiefpraktijken onderzoeken en ontwikkelen. De Tool Shed benadrukt het proces van genoegdoening, niet alleen door het (uit)lenen van werkbare tools, maar ook door de (her)verdeling van vaardigheden, de collectieve aandacht voor specifieke casussen of fenomenen, en een algemene gevoeligheid voor hoe we omgaan met de archivale sporen van erfgoed.

De Collecting Otherwise Tool Shed bestaat uit de tools die tot nu toe zijn ontwikkeld: de Collecting Otherwise Werkgroep, de Archival Care Rider, Asterisk*, Oral Histories/Herstories, Mapping Collective Memories, de Trans-Institutional Supra Archive en het Network Archive, en daarnaast de methodes voor procesgericht leren die zijn ontwikkeld in de spin-off-projecten Dutch-Indonesian Design Exchanges, Resituating Colonial Archives en Sonneveld Paducah. De tools in onze Tool Shed hebben betrekking op verschillende aspecten van de dynamiek tussen archiefmateriaal en de ontvangende instelling, zoals de verwerving of beschrijving. De Archival Care Rider biedt bijvoorbeeld een alternatieve benadering voor het verwerven van archiefmateriaal, waarbij de ontvangende instelling vraagt naar de logistieke en technische behoeften van zowel het materiaal als de schenker, en ervoor kan zorgen dat daar tijdens en na het verwervingsproces aan tegemoet wordt gekomen. De Asterisk* is een tool om archieven te beschrijven; we gebruiken de Asterisk* als voetnoot bij archiefmateriaal, zodat alternatieve titels en aanvullende informatie en perspectieven kunnen worden toegevoegd. Op deze manier kunnen van oudsher verkeerd gepresenteerde of onderbelichte items in de collectie beter in hun context worden geplaatst, terwijl ze ook een breder publiek bereiken naarmate er meer informatie wordt toegevoegd.

Er is een set van vijf handleidingen voor elk van de Collecting Otherwise-tools (Asterisk*, Archival Care Rider, Mapping Collective Histories/(de)tours, Working Groupsen Sonneveld Paducah) geproduceerd om de verdere verspreiding van Collecting Otherwise en zijn Tool Shed te promoten. Elke handleiding beschrijft de ontwikkeling en implementatie van de betreffende tool, met de bedoeling om andere archiefinstellingen of archivale inspanningen door het proces te leiden en zo te inspireren tot vergelijkbare interventies. Onze handleidingen moedigen het lenen van onze tools aan, zodat onze Tool Shed ook na de institutionele periode van Collecting Otherwise kan blijven voortbestaan. We hopen dat de veelbelovende resultaten van een gedeelde, open gereedschapsschuur als voorbeeld blijven dienen voor nieuwe successen, en dat processen van archivale genoegdoening zich verder ontwikkelen – voorbij Collecting Otherwise als project, naar Collecting Otherwise als mentaliteit en praktijk.

We willen bedanken voor hun steun de werkgroepleden, (oud-)collega's en medewerkers Alfred Marasigan, Angga Cipta, Annet Dekker, Anya Naumova, Carolina Valente Pinto, Clara Balaguer, Clara Haardt, Czar Kristoff, Eline Doeselaere, Ernst des Bouvrie, Federica Notari, Gesyada Siregar, Hannah Dawn Henderson, Harriet Rose Morley, Ina Hollmann, Isola Tong, Joe Steele, Lidewij Tummers, María Novas, Marina Otero Verzier, Martin van Wijk, Michael Karabinos, MG Pringgatono, Rifandi Nugruho, Robin Hartanto Honggare, Saidja Steenhuyzen, Tabea Nixdorff, Tijn van de Wijdeven, Yasmin Tri Aryani, Yessica Deira.

We willen ook graag de volgende organisaties bedanken voor hun steun en hun ‘burenhulp’: Museum Arsitektur Indonesia, Gudskul, gta Archives / ETH Zurich, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, lumbung.space, Universiteit van Amsterdam, Network Archives Design and Digital Culture (NADD), FARO, nai010 Uitgevers, Museum Het Schip.