Kom van dat dak af? Twee jaar Zoöp Nieuwe InstituutKom van dat dak af? Twee jaar Zoöp Nieuwe Instituut

‘Je kan het dak op!’, zoals de organisatie het in de slogan stelt, maar niet zomaar. Tijdens het broedseizoen van medebewoners en -gebruikers zoals de scholekster of de kraai kun je er beter vanaf blijven, in elk geval op de plekken waar ze nestelen. Het instituut en het festival onderzoeken samen hoe wij ons eigen dak als onderdeel van het gehele Rotterdamse dakenlandschap op zo’n manier kunnen inrichten dat het bijdraagt aan het stadse ecosysteem, in plaats van het in de weg te zitten.

Binnen zo’n zoöp of ‘coöperatie met alle leven’ werken mensen en anders-dan-menselijk leven nauw met elkaar samen. Het alternatieve organisatiemodel zorgt ervoor dat ook niet-menselijke stemmen en belangen deel uitmaken van onze besluitvorming en werkwijze. Zo probeert het Nieuwe Instituut met kleine en grote ingrepen bij te dragen aan een leefbare wereld, waarin mensen een evenwichtige en houdbare relatie onderhouden met andere dieren, planten en andere levensvormen. Dat doen we met vallen en opstaan en zo transparant mogelijk. Met de inwijding van drie andere zoöps eerder in 2024 is Zoöp Nieuwe Instituut niet langer de enige in de wereld; we kunnen eindelijk spreken van een ‘beweging’!

Je leest meer over Zoöp Nieuwe Instituut op de projectpagina en over all things zoöp op de aparte website zoöp.earth.

Op die feestelijke voorjaarsdag in 2022 zette landschapsarchitect Maike van Stiphout haar handtekening (en een symbolische duimafdruk in aarde uit de Nieuwe Tuin) onder het contract waarmee zij Spreker voor de Levenden werd. Elke organisatie maakt deel uit van een groter ecosysteem waarbinnen – naast de menselijke medewerkers – ook ander leven een belangrijke factor vormt. In traditionele bedrijven worden de meeste beslissingen genomen op basis van wat er aan vergadertafels en in bestuurskamers door mensen wordt uitgesproken. Daardoor ontbreken vaak de behoeften en mogelijkheden van de samenwerkingspartners zonder hoorbare stem. Als je werkelijk naar al het leven in je organisatie wil kunnen luisteren heb je een tussenpersoon, waarnemer of woordvoerder nodig. Een Spreker voor de Levenden, kortom.

Iedere organisatie die het zoöp-model toepast stelt zo’n speciale functionaris aan, die de stemmen van onder meer bacteriën, schimmels, planten en dieren vertegenwoordigt. ‘Denk aan een ecoloog die ook begrijpt hoe menselijke organisaties werken of een ontwerper of bestuurskundige met gevoel voor ecologie,’ zegt onderzoeker en Zoöp-initiatiefnemer Klaas Kuitenbrouwer. ‘Het is geen toeval dat de Sprekers voor de Levenden van de nieuwe zoöps De Ceuvel en Kunstfort bij Vijfhuizen net als ‘onze’ Maike allemaal landschapsarchitect zijn. Die zijn in hun werk altijd heel bewust bezig met de manier waarop allerlei menselijke en anders-dan-menselijke factoren samen bijdragen aan een gezond, evenwichtig en liefst regeneratief geheel.’ De Spreker voor de Levenden stemt regelmatig af met het bestuur, het management en een afvaardiging van alle afdelingen en teams in een organisatie, zodat het anders-dan-menselijke belang altijd wordt meegewogen in het beleid en de bedrijfsvoering.

‘Wanneer een organisatie zoals het Nieuwe Instituut een zoöp wordt, doe je natuurlijk niet meteen alles goed. Zoöp worden betekent dat je vanaf dat moment stap voor stap, proces voor proces gaat leren hoe je bij kan dragen aan de gezondheid van de ecosystemen waar je deel van uitmaakt,’ legt Kuitenbrouwer uit. ‘Als we kijken naar de betrokkenheid van de Spreker bij een paar ingrijpende bouw- en tentoonstellingsprojecten van de afgelopen twee jaar, dan lees je daar het gemeenschappelijke leerproces van Zoöp Nieuwe Instituut aan af. Toen we bezig waren met Het Podium (te beleven van 1 juni t/m 17 augustus 2022), bijvoorbeeld, werd Maike pas in een heel laat stadium bij de productie betrokken. De zorgen over de vleermuizen en ander leven dat het dak van het instituut als woon- en leefomgeving gebruikt werden misschien nog niet gezien als meer dan een bijzaak.

Rond de zonnepanelen die in het kader van The Energy Show (3 september 2022 t/m 5 maart 2023) in de vijver werden geplaatst was het ecologische bewustzijn van het hele projectteam al een stuk groter en werd het meer-dan-menselijke geluid vroeger in het proces geraadpleegd. Op weg naar de drijvende paviljoens van Waterstad Rotterdam. By Kunlé Adeyemi, weer een tijdje later (13 mei t/m 12 november 2023), werden de stemmen en belangen van de vissen, watervogels en -planten bewust en actief meegenomen in het hele ontwikkelproces. Dat was een highlight van het eerste jaar als zoöperatie. Nu, in de ontwikkeling van onze bijdrage aan de Rotterdamse Dakendagen, is de Spreker voor de Levenden vanaf het prilste projectplan een belangrijke gesprekspartner.’

Flora van Gaalen, Hoofd Programma bij het Nieuwe Instituut, licht toe: ‘We hebben in de aanloop naar de Rotterdamse Dakendagen van dit jaar informatie en advies ingewonnen bij onze Spreker voor de Levenden Maike van Stiphout en kunstenaar Frank Bruggeman, die zich al vanaf 2015 bezighoudt met het ecologisch bewust beheren en onderhouden van de Nieuwe Tuin.’

'Je kunt je voorstellen dat zij in hun rol allebei niet meteen dolenthousiast zijn over het organiseren van events op het dak en de aanleg van een tijdelijke gelegenheidsinstallatie. Tegelijkertijd onderschrijft het Nieuwe Instituut de gedachtegang van de organisatie van de Dakendagen dat je, vrij naar Le Corbusier en zijn vijf regels voor moderne architectuur, het dak bewust als buitenruimte kunt inzetten om de ruimte die je gebouw inneemt en de natuur die daarmee verloren gaat een beetje te compenseren. “Het landschap van platte daken is,” in de visie van de festivalorganisatie, “een voortzetting van en aanvulling op het drukbezette maaiveld.”’

Mededirecteur Nikki Kamps van de Rotterdamse Dakendagen, zelf een groot liefhebber van stadsnatuur en een gedreven ornitholoog, voegt daaraan toe dat die opvatting van het festival natuurlijk niet inhoudt dat ieder dakoppervlak voor mensen zou moeten zijn, of alleen het menselijke belang zou moeten dienen. ‘Dit betekent dat binnen onze visie in het daklandschap, net zo goed als in het maaiveld, ruimte moet zijn voor meer biodiversiteit in brede zin en ook specifiek voor vogels. Er zijn veel vogelsoorten in Nederland, zoals inderdaad scholeksters en verschillende soorten meeuwen, die deels afhankelijk zijn van een broedbiotoop binnen de bebouwde kom. Daken met een groene functie kunnen een mooie rol spelen om dit te stimuleren. In de toekomst geldt dat misschien ook voor andere soorten die je nu nog niet op daken ziet. Zoals merels en huismussen, die gedijen bij een combinatie van groen en bebouwing: 'een biotoop die op dit moment nog steeds zeldzamer wordt in Nederland.’

‘Wij zijn uiteraard erg enthousiast om met partners zoals het Nieuwe Instituut verder onderzoek te doen naar hoe we op veel meer plekken in de stad een geschikte broedbiotoop kunnen realiseren op daken.’

‘Het eigen streven van het instituut om te opereren als proeftuin, een testing ground te zijn waarbinnen we praktijkonderzoek doen naar de alternatieve wereld die we ons verbeelden, zien we ook terug in het experiment, de daadkracht en de vindingrijkheid van het jaarlijkse dakenfestival. Vanuit hun meer-dan-menselijke perspectief hebben Maike en Frank meegedacht over de meest geschikte manier om onze deelname aan het evenement te verenigen met onze waarden als Zoöp. Geen anders-dan-menselijk leven mag last hebben van de installatie of de bezoekers.’

Het gaat niet alleen om de duur van het festival, legt Maike van Stiphout uit: ‘Er zijn drie fasen waarin je broedvogels met dit evenement zou kunnen verstoren. Tijdens de opbouw, gedurende het festival zelf, met de groepen mensen die de attractie bezoeken, en ten slotte opnieuw tijdens de afbouw. Daar moet je in je ontwerp en in de uitvoering rekening mee houden. In de bouw geldt vaak dat werkzaamheden in de hele periode tussen februari en augustus kunnen worden stilgelegd als er nesten worden aangetroffen, omdat het wettelijk verboden is om ze te verstoren.’

'Het is goed dat er nu maanden van tevoren met een meer-dan-menselijke blik naar de plannen gekeken wordt, zodat we het ontwerp, de bouwplannen en de invulling van de festiviteiten eventueel nog kunnen bijstellen.’ Dat zit hem soms in ogenschijnlijk kleine, maar belangrijke dingen: ‘In een van de bomen aan de Rochussenstraat, waarvandaan waarschijnlijk objecten naar het dak gehesen worden, nestelt een kraai. Dan kun je de kraanmachinist vragen om daar een beetje uit de buurt te blijven.’

Van Gaalen: ‘We hebben dan ook met de Dakendagen afgesproken dat de installatie geen broedende vogels mag storen. We monitoren daarom vrijwel wekelijks wat er woont en leeft op het dak van het Collectiegebouw. We speuren daar bijvoorbeeld tussen de kiezels naar scholeksters die daar zouden kunnen nestelen. Zodra we een vogel zien broeden, stemmen we opnieuw af met Maike en Frank – en met Bureau Stadsnatuur, dat ons ook waardevol advies geeft.’

Mededirecteur en -initiatiefnemer van de Dakendagen Léon van Geest benadrukt de nauwe band die ook het festival al jaren met Bureau Stadsnatuur onderhoudt: ‘Het streven naar biodiversiteit zit in ons dna. Wij vragen zulke deskundigen om ons te adviseren over broedvogels op daken, om onderzoek te doen en rapporten te schrijven over de relatie tussen wat wij als organisatie doen en een gezond en gebalanceerd dakenlandschap.’

‘Hoe storingsgevoelig zo’n kraai of een paartje scholeksters is dat we laatst zagen slapen op het dak, kunnen instanties als Bureau Stadsnatuur en de Vogelbescherming je precies vertellen,’ zegt Van Stiphout. ‘Maar,’ nuanceert ze, ‘een beetje stadsvogel die naast de lucht- en warmte-installaties op een groot gebouw woont moet tegen wat gedoe kunnen in zijn leefomgeving en zich toch veilig genoeg voelen om te blijven.’

Dit sluit aan bij de holistische benadering die de leiding van de Rotterdamse Dakendagen met het festival voor ogen heeft. Nikki Kamps legt uit dat het dakoppervlak van de stad in die visie een geheel moet zijn ‘waar publieke en 'menselijke' functies in balans moeten zijn met 'groene' functies.’ Ze vervolgt ‘Op dit moment is heel veel dakoppervlak nog een grote lap grijs of zwart bitumen waar geen enkel insect, vogel of zoogdier zich echt op z'n gemak voelt. Wij zien in het dak van het Nieuwe Instituut een mooie plek om een publieke met de bestaande groene functie te combineren, ten behoeve van educatie op het gebied van stedelijke biodiversiteit en natuurinclusieve architectuur.’

Zoöp Nieuwe Instituut viert op 22 april het tweejarig jubileum. Van 17 tot en met 26 mei 2024 organiseren O. Festival for Opera. Music. Theatre. en Dakendagen samen Over de Bogen: een wandelconcert over het dak van de monumentale Hofbogen. Het instituut doet op 22 mei mee aan de BioBlitz010, om zo beter in kaart te brengen wat er allemaal in en rond ons gebouw leeft. De Rotterdamse Dakendagen vinden plaats op 25 en 26 mei.