Space EmbodiedSpace Embodied

In de jaren twintig van de vorige eeuw ontstaat een nieuwe, experimentele dansvorm. De tentoonstelling _Space Embodied. The Russian Art of Movement 1920-1930, _gebaseerd op uitvoerig onderzoek van de Italiaanse kunsthistoricus Nicoletta Misler, laat zien hoe deze zogenaamde 'vrije dans' zich in het revolutionaire Rusland ontwikkelde. Fotograaf Johannes Schwartz en de ontwerpers van Experimental Jetset vertaalden het onderzoek van Misler in een eigenzinnige tentoonstelling. Een interview over de totstandkoming van de tentoonstelling.

In de vrije dans of danse plastique wordt gestreefd naar pure, natuurlijke bewegingen. Het lichaam dient te worden bevrijd van sociale en seksuele conventies, een streven dat tot uitdrukking komt in aandacht voor het naakte lichaam. De dansers lieten de strenge regels van het klassieke Russische Ballet los en ontwikkelden vaak radicale performances met soms extatische elementen. Een belangrijke inspirator van de vrije dans in Rusland is de Amerikaanse danseres Isadora Duncan (1877-1927). Aangetrokken door de beloftevolle energie die de revolutie met zich meebrengt richt zij in 1921 een dansschool op in Moskou. Duncan liet zich inspireren door de oude Grieken en beschouwde haar dans als een herontdekking van de klassieke principes van schoonheid, beweging en vorm. Maar ook oosterse dansen en het circus vormen inspiratiebronnen voor de experimenterende dansers, evenals de uitwisseling met andere kunstdisciplines zoals fotografie, film en architectuur. De hele Russische avant-garde richt zich op de totstandkoming van een nieuwe mens. Kunstenaars uit verschillende disciplines: muziek, beeldende kunsten, fotografie, film en architectuur, ontmoeten elkaar en werken met elkaar samen.

In haar boek _Vnachale bylo telo_ (In het begin was er het lichaam) over de ontwikkeling van de vrije dans besteedt Misler veel aandacht aan het Choreologisch Laboratorium, dat in 1923 in Moskou werd opgezet door de kunstenaar Oton Engels en de kunsthistorici en critici Aleksandr Larionov en Aleksei Sidorov. Dit interdisciplinaire onderzoekscentrum maakte deel uit van de Russische Academie voor Kunstwetenschappen, in 1921 opgericht door Vasilii Kandinsky, en richtte zich op de relatie tussen dans, beeldende kunst, theater, muziek, filosofie en andere kennisgebieden. 'Dans was belangrijk voor Kandinskys begrip van 'synthetic art', legt Misler uit, 'doordat het zowel gaat over ruimte, als over muziek en beweging.' In het Choreologisch Laboratorium werd door kunstenaars, kunsthistorici en critici samengewerkt met verschillende fotografen om de bewegingsexperimenten te documenteren. 'Een van de belangrijke onderwerpen binnen het laboratorium was de vraag hoe beweging kon worden vastgelegd en welk medium daar het meest geschikt voor is. Ze experimenteerden met notatiesystemen, fotografie en film', aldus Misler. Het Laboratorium zorgde er dan ook voor dat veel informatie over de efemere experimenten van de vrije dans bewaard zijn gebleven.

'Het interessante aan het Choreologisch Laboratorium is dat het fenomeen dans vanuit verschillende perspectieven, vanuit de filosofie, de fotografie, de beeldende kunst, belicht werd', meent Johannes Schwartz. 'Dat maakt het zo meeslepend en onweerstaanbaar, dat die nieuwe ontwikkelingen tegelijkertijd hun momentum hadden. Voor de fotografie was het een waanzinnige tijd. Het medium bevrijdde zich van de dwang van de schilderkunst en ontdekte zijn eigen beeldende kwaliteiten. Het was bijvoorbeeld spectaculair dat je beweging kon fotograferen en daarmee bevriezen. Om de vluchtige vorm van de dans vast te kunnen leggen werden ook nieuwe notatiesystemen ontwikkeld.

Voor de fotografie was het een waanzinnige tijd. Het medium bevrijdde zich van de dwang van de schilderkunst en ontdekte zijn eigen beeldende kwaliteiten.(Schwartz)

De notatie van een nieuw idee is altijd wonderschoon, ze refereert aan oude systemen die eigenlijk niet meer voldoen of is zo nieuw en specifiek dat ze al snel onbruikbaar wordt en in vergetelheid raakt.'

Het onderzoek van Misler leverde een grote hoeveelheid foto's, tekeningen, prenten, tekstdocumenten en enkele filmfragmenten op. Kwetsbaar materiaal dat in het geval van de foto's ook nog eens van zeer klein formaat is. Experimental Jetset en Johannes Schwartz kozen er daarom voor om reproducties van het originele materiaal tentoon te stellen.

'Deze keuze riep bij mij vragen op over de relatie tussen origineel en reproductie', vertelt Schwartz. 'Ik vroeg me af hoe het er uit zou zien als we de danshoudingen van toen opnieuw zouden laten uitvoeren door dansers van nu.' Het resultaat is een film waarin een groep hedendaagse dansers reageert op de geprojecteerde beelden. 'Ik vroeg de dansers om de poses na te doen, om ze letterlijk te kopiëren,' legt Schwartz uit. 'Toen kwamen ze zelf met het voorstel om vervolgens een stuk te improviseren. Ik begreep die wens eerst niet: waarom improviseren, ik wil gewoon een kopie van het origineel. Maar nu ben ik heel blij met het resultaat: juist in het improvisatiedeel van de film ervaar je het verloop van tijd en de eenheid van bewegingen die dans is. Zo ontstond een hele mooie toevoeging aan de tentoonstelling, op een voor mij onverwachte manier, waarin iets van de sensatie die de dans toen gehad moet hebben opnieuw te ervaren is.

Dat was een belangrijke overweging bij het ontwikkelen van de tentoonstelling: hoe kunnen we de complete vrijheid van dat radicale moment weer voelbaar maken?'

De film is te zien in het centrale deel van de tentoonstelling Space Embodied. Naast originele foto's en filmfragmenten die, opgeblazen tot groot formaat, op enkele ruimtelijke objecten worden geprojecteerd. Deze objecten zijn geïnspireerd op de geometrische vormen die door de beoefenaars van de vrije dans werden gebruikt. 'Dans gaat over ruimte en over richting', vertelt Misler. 'In het klassieke ballet ligt de manier waarop een danser zich door de ruimte beweegt vast. In de vrije dans was er veel meer ruimte voor improvisatie. De dansers experimenteerden daarbij met losse ruimtelijke objecten, vaak ontleend aan het circus. Deze vormen waren functioneel, ze waren bedoeld om oefeningen mee te doen en bepaalde bewegingen en poses in de ruimte mogelijk te maken. De dansers hadden overigens allemaal een klassieke opleiding genoten en waren dus zeer getraind,' benadrukt ze. 'De bevrijding van het lichaam had een andere lading dan die wij er tegenwoordig misschien aan zouden geven. Het ging om een mystieke, dionysische bevrijding.'

De ontwikkeling van de vrije dans wordt in de rest van de tentoonstelling aan de hand van archiefmateriaal uiteengezet. De dans kende een korte bloeiperiode en enkele elkaar snel afwisselende ontwikkelingsfases, waarna ze verboden werd en zich alleen nog in kleine kring kon manifesteren. Ondanks die ban zijn elementen van de vrije dans later duidelijk te herkennen in de strak geregisseerde massaparades van Stalin. Het gezonde, natuurlijke lichaam paste perfect in het beeld van de nieuwe mens dat het Stalinisme propageerde. Waarbij niet langer de bevrijding van het lichaam werd gevierd, maar de disciplinering.

Interview door Lotte Haagsma