Het ontwerp van het socialeHet ontwerp van het sociale

Deze kamer is niet meer te zien in het museum, alleen nog op de website.

Het fundamentele recht op betaalbare woonruimte staat wereldwijd onder druk. Ondanks de inspanningen van overheden houden kapitaalkrachtige investeerders, internationaal opererende vastgoedfirma's en particulieren de sector in een ijzeren greep. Zolang het woningaanbod schaars is, zijn hun winsten hoog. Maar welke transformaties zijn er mogelijk wanneer het recht op eigendom ondergeschikt wordt gemaakt aan het recht op betaalbaar wonen en leven in de stad?

Sinds de jaren zestig vormt de kraakbeweging - ondanks steeds striktere wetgeving - een belangrijke tegenkracht. Er zijn tactieken van toe-eigening ontwikkeld die de stad van binnenuit hebben veranderd en die inmiddels breed navolging krijgen. Leegstaande gebouwen en terreinen zijn bewoonbaar en voor collectief gebruik geschikt gemaakt. Daarmee levert de kraakbeweging een belangrijke bijdrage aan de ruimtelijke ontwikkeling, aan het denken over alternatieve ruimtelijke tactieken, aan het behoud en de herbestemming van erfgoed en aan de erkenning voor gemeenschappelijke vormen van wonen, werken en leven.

Het Nieuwe Instituut werkte eerder aan het onderzoeksproject Architecture of Appropriation. Dat stelde manieren van onderzoek, archiveren en representeren van collectieve en vaak gecriminaliseerde ruimtelijke praktijken binnen de context van musea en archieven ter discussie. De documentatie die rond zes onderzochte kraaklocaties werd verzameld, is nu onderdeel van het Rijksarchief voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw.

Inmiddels breidt het onderzoek zich uit. Naast tactieken van collectief verzet door kraakgemeenschappen wordt tevens gekeken naar andere groepen die op hun manier strijden voor betaalbare huisvestingen en niet-normatieve woonvormen. Opnieuw gaat het hier niet alleen om architectuur maar betreft het ook andere vormen van politiek handelen in de publieke ruimte, zoals het gebruik van vrije radio en digitale netwerken, grafisch ontwerp en vormen van actie.

Concept, onderzoek en ontwerp ruimte: Farida Sedoc
Research: René Boer, Alessandra Fudoli, Setareh Noorani, Marina Otero Verzier, Katía Truijen

Met de gemeenschappen van ADM, Landbouwbelang, Pension Almonde, Plantage Dok, Poortgebouw, Vluchtmaat, Wijde Heisteeg

Fotografie: Johannes Schwartz en Frank Hanswijk
Tekeningen: Maria Fernanda Duarte, Jere Kuzmanić en Anastasia Kubrak
Met dank aan: Niek Mager, Philippa Driest, Louwrens Botha, Erik de Hart, boekhandel Het Fort van Sjakoo

Kraken, of de tijdelijke toe-eigening van een ruimte zonder toestemming van de eigenaar, is van alle tijden. In de slecht onderhouden Nederlandse binnensteden van de jaren zeventig en tachtig ontwikkelde het kraken zich tot een grote sociale beweging, die op aanzienlijke schaal huizen, panden en terreinen betrok. In de decennia daarna bleef kraken voor vele generaties een belangrijke manier om zich toegang tot woon- en werkruimte te verschaffen en invloed uit te oefenen op stedelijke ontwikkelingen.

Ondanks dat kraken in Nederland sinds 2010 bij wet verboden is, is de hoge mate van 'institutionalisering' die de Nederlandse kraakpraktijk onderscheidt van de meer geïsoleerde en geïmproviseerde praktijken in de rest van de wereld, gehandhaafd. Zo functioneren 'kraakspreekuren' nog altijd als centrale knooppunten in de kraakbeweging, worden kraakacties volgens vaste protocollen voorbereid en uitgevoerd en verloopt het contact met de politie en de autoriteiten volgens bepaalde routines. Wel is de mogelijkheid tot kraken recent verder ingeperkt, met name door de wet handhaving kraakverbod die begin 2021 werd aangenomen.

De meeste gekraakte locaties worden na enige tijd weer ontruimd, maar in de loop der jaren heeft een aanzienlijk aantal een legale status verworven en zijn daardoor blijven bestaan als woon-werkcomplexen, concertpodia of culturele "vrijplaatsen". Het gebruik of het hergebruik van de huidige structuren van de gebouwen draagt ook bij tot het behoud van het geheugen van de stad: samen met de vele monumenten en buurten die door interventies van krakers van de sloop gered zijn, vormen ze de ruimtelijke erfenis van de kraakbeweging.

De ruimtelijke idealen van krakers, zoals het transformeren van leegstaande panden, hergebruik van bouwmaterialen en collectief wonen en werken op pand- en buurtniveau, hebben een grote invloed gehad op het denken over de stad. Hun idealen kwamen aanvankelijk duidelijk terug in het 'bouwen voor de buurt' en het 'broedplaatsenbeleid' van gemeenten, maar werden in de loop der jaren ook overgenomen en toegeëigend door commerciële partijen, zoals in collectief particulier opdrachtgeverschap, de anti-kraaksector en het denken in tijdelijkheid dat zo aanwezig is in de hedendaagse stad.

Dit onderzoek beschouwt, langs deze tijdlijn van tijdelijkheid, het toe-eigenen van structuren als een daad van collectief verzet in de aanhoudende strijd voor niet-normatieve woonvormen.

Lees meer in het hoofdstuk 'Squatting as Spatial Practice' in Architecture of Appropriation.

Concept, onderzoek en ontwerp: Farida Sedoc

Om recht te doen aan de invloed van kraken op de hedendaagse Nederlandse stad en collectieve woonvormen, en om de achterliggende ideeën, ruimtelijke tactieken en transformaties te documenteren en voor toekomstige generaties te bewaren, startte Het Nieuwe Instituut in 2016 een meerjarig onderzoek naar kraken als architectuur van toe-eigening. Op basis van het onderzoek verscheen in 2019 de publicatie Architecture of Appropriation. On Squatting as Spatial Practice, en werden zes archieven van gekraakte en gelegaliseerde locaties toegevoegd aan de Rijkscollectie voor Architectuur en Stedenbouw.

ADM

Plantage Dok

Vluchtmaat

Poortgebouw

Landbouwbelang

Wijde Heisteeg 7

Pension Almonde

Deze bibliotheek vormt een altijd groeiende verzameling kennis over tactieken van collectief verzet door kraakgemeenschappen en andere groepen die strijden voor betaalbare huisvesting en niet-normatieve vormen van wonen, werken en leven. Via de Etherpad vind je links om te luisteren naar radio uitzendingen en interviews, meer te lezen over actuele plekken van collectief verzet, of kun je online archieven raadplegen. Deze bibliotheek probeert op die manier toegang te geven tot een voortdurend ontwikkelend netwerk van kennispraktijken, toe-geëigende plekken, en collectieve actie en uitwisseling. Draag ook bij aan de online bibliotheek.