Munich1972Munich1972

In de tentoonstelling Munich 1972. The Design of a Democratic Body is te zien hoe de organisatie van de Olympische Spelen van 1972 in München alle ontwerpdisciplines inzette om West-Duitsland als een open, vriendelijke en democratische samenleving te presenteren. Curator Marten Kuijpers en grafisch ontwerper David Bennewith zijn onder de indruk van het vertrouwen in de kracht van ontwerp dat hieruit sprak. Maar Munich 1972 laat ook zien hoe dit zorgvuldig gecreëerde beeld van de een op de andere dag onderuit kon worden gehaald.

Marten Kuijpers: 'Het streven van de organisatie kwam voort uit de wens de inktzwarte herinnering aan de Nazi-Spelen van 1936 in Berlijn te doen vervagen. Het wilde een optimistisch beeld van Duitsland met de wereld delen. Grafisch ontwerper Otl Aicher, hoofd van het ontwerpteam van 1972 en verantwoordelijk voor de gehele visuele 'gestaltung', verhield zich op een ambivalente manier met de Olympische Spelen van 1936. Hij verafschuwde het beeld dat door Hitler was neergezet, maar omarmde tegelijkertijd de strategie van het gesamtkunstwerk. Samen met andere ontwerpers ontwikkelde hij voor München een totaalontwerp dat als een spiegelbeeld van Berlijn 1936 kan worden opgevat.'

'Aicher ontwierp een kleurenschema, geïnspireerd op het Beierse landschap: het heldere blauw en wit van de lucht, groen van de weiden, en zilver van de vele meren in Beieren. De kleuren rood en goud, die een belangrijke rol speelden in 1936, waren streng verboden. De architect Günther Behnisch ontwierp een prachtige, lichte "non-architectuur" die volkomen samenviel met het landschap. Een duidelijk voorbeeld van hoe er gezocht werd naar een beeld dat tegengesteld was aan de monumentale architectuur van 1936. De ontwerpers spraken over de Olympische Spelen als een enorm openluchttheater waarin "het leven zichzelf kon spelen", en bezoekers en atleten elkaar vrij konden ontmoeten ongeacht hun nationaliteit, afkomst of overtuiging.'

'Dit idealistische, democratische beeld van een open samenleving werd echter totaal ondermijnd, toen in de nacht van 4 op 5 september leden van de Black September beweging het Olympische dorp wisten binnen te dringen en het Israëlische team gijzelden. Zij streden voor de Palestijnse zaak. "It was like painting the name of Palestine on a mountain that can be seen from the four corners of the earth", zoals een van hen later uitlegde. Black September eiste de vrijlating van 234 gevangenen uit Israëlische en Duitse gevangenissen. De gijzeling eindigde in een bloedbad, waarbij elf Israëlische atleten en officials, een politieman en vijf gijzelnemers werden gedood. In de tentoonstelling kijken we naar de omkering van het beeld van München 1972, vanuit het perspectief van het ontwerp.'

David Bennewith: 'Dit moment, waarop het zorgvuldig doordachte ontwerpsysteem helemaal wordt omgekeerd, is voor mij als ontwerper zeer confronterend maar ook fascinerend; het heeft mijn benadering van het grafisch ontwerp sterk beïnvloed. Hoe hard je ook je best doet om een perfect ontwerp te maken, het kan altijd verkeerd begrepen of zelfs gebruikt worden om een totaal andere boodschap te verkondigen.'

Hoe vertellen jullie dit verhaal in de tentoonstelling?

MK: 'Er is een beeld van de gijzeling dat alles samenvat en dat een centrale plek in de tentoonstelling krijgt. Het is een foto van een gesprek dat plaatsvond voor de deur van het appartement waar Black September het Israëlische team in gijzeling hield. Daarop is te zien hoe politieagente Anneliese Graes spreekt met Luttif Afif, alias Issa, de woordvoerder van Black September. De afgevaardigde van de politie vertegenwoordigt het ontspannen ideaal van de organisatie van de Spelen: een vrouw, gekleed in het lichte blauw van Aichers kleurenschema. Tegenover haar een man, met een zwart geschminkt gezicht, een outsider die is binnengedrongen in de "open en inclusieve" wereld van het Olympische terrein.'

'We laten in de tentoonstelling, waar Bart Guldemond het ruimtelijk ontwerp voor maakte, uitgebreid de elementen van het totaalontwerp van de Spelen van München zien. Naast het kleurenschema was Aicher bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de beroemde pictogrammen die ook voor latere afleveringen van de Spelen zijn gebruikt. Met hulp van Frei Otto ontwierp architectenbureau Behnisch & Partner een enorm glazen dak voor de in het landschap ingebedde architectuur. Dat landschap werd vormgegeven door landschapsarchitect Günter Grzimek. Zijn ontwerp was heel open: het publiek moest zich vrij over het terrein kunnen verplaatsen. Mensen werden uitgenodigd om hun eigen olifantenpaadjes te maken, een systeem dat vanzelfsprekend compleet ontworpen was.'

Was het geheel aan ontwerpen voor de Olympische Spelen in 1972 typisch voor de jaren zeventig en een voorbeeld van wat design vermocht op dat moment?

MK: 'Ik denk eerder dat hiermee het einde van een tijdperk werd gemarkeerd.'

DB: 'Van het modernistische ontwerp. Het was modernistisch in zijn rationaliteit en extremiteit.'

MK: 'Je kunt dat enorme geloof in de kracht van design naïef noemen, maar er spreekt ook een grote schoonheid uit, dat in schril contrast staat met de manier waarop dit soort evenementen nu worden ontworpen. Het ontwerp voor München ging ver voorbij aan nation branding alleen. Toen de psycholoog van de politie adviseerde om de hekken hoger te maken en er prikkeldraad op te bevestigen, weigerde de organisatie dit. Ze geloofden heilig in de apaiserende werking van hun open en inclusieve strategie. De politie droeg geen wapens en kreeg lichtblauwe pakken aangemeten. Ze werden getraind om bij mogelijke dreiging op een non-agressieve te reageren en conflicten uit de weg te gaan.'

DB: 'De veiligheidshond was een teckel, dit was ook de mascotte van de Spelen.'

De ondertitel van de tentoonstelling luidt The Design of a Democratic Body, hoe verhoudt die zich tot het verhaal van München 1972?

DB: 'Beide partijen zochten naar een vorm van democratie. Beide kanten gebruikten daarbij abstractie. Voor mij als ontwerper wordt dit goed geïllustreerd door de pictogrammen die Aicher ontwierp om de verschillende olympische sporten in een gelijkwaardig systeem weer te geven. Gelijkheid is onderdeel van de Olympische gedachte. Deze pictogrammen bestonden uit geabstraheerde beelden van het lichaam. We herkennen onszelf erin, maar ook alle anderen.'

'Issa, de leider van Black September, had zijn gezicht zwart gemaakt. Voor mij is er een verband tussen zijn geschminkte gezicht en het pictogram. Hij gaf zijn identiteit op voor een hoger doel. Maar uiteindelijk zoeken we allemaal naar de helden van het verhaal. We kijken naar de individuen, naar de Aichers en de Issa's, en naar de Olympische sporters die een gouden medaille winnen.

MK: In 1974 gaf Yasser Arafat een toespraak voor de Verenigde Naties. Het was, ondanks de dramatische afloop van de gijzeling, gelukt om aandacht te vragen voor de Palestijnse zaak.

Interview door Lotte Haagsma