HOUTHOUT

Tussen het kleinste object uit de tentoonstelling - een tandenstoker uit de verzameling van Ernst van der Hoeven - en de luchtopname van het schaakbordpatroon dat de landverkaveling in de Amerikaanse staat Montana kenmerkt, ligt een wereld van hout. Een wereld die in het 18de- eeuwse Amsterdam nauwgezet werd gedocumenteerd in het boek Houtkunde, en die in de eeuwen daarvoor en daarna voortdurend nieuwe vormen heeft gegeven aan gebouwen, bruggen, schepen, gebruiksvoorwerpen en kunstobjecten.

Substitute materials. Wood culverts for steel. Assembly of an emergency sectional wood pipe, twenty-four inches in diameter. These pipes, used in place of corrugated iron or reinforced concrete pipes, are made of sections cut from short lengths of wood. Locking of adjacent rings with hardwood dowel pins produces a flexible structure. About 100,000 feet of these wooden pipes were installed in 1942 in drainage culverts, storm sewers and conduits under highways and at army camps, naval stations, airfields and ordnance plants. Albert Freeman, William Perlitch or Roger Smith, 1943. Collectie Farm Security Administration - Office of War Information Photograph Collection (Library of Congress)

Substitute materials. A shipment of 1,488 feet of 18-inch, 24-inch, 30-inch and 36-inch wooden pipe on one flat car. Weight 70,020 pounds. An equal footage of reinforced concrete pipe weighs 455,412 pounds, requires over ten cars. These pipes, used in place of corrugated iron or reinforced concrete pipes, are made of sections cut from short lengths of wood. Locking of adjacent rings with hardwood dowel pins produces a flexible structure. About 100,000 feet of these wooden pipes were installed in 1942 in drainage culverts, storm sewers and conduits, under highways and at army camps, naval stations, airfields and ordnance plants. Albert Freeman, William Perlitch or Roger Smith, 1943. Collectie Farm Security Administration - Office of War Information Photograph Collection (Library of Congress)

omslag het het boek 'Houtkunde, behelzende afbeeldingen van meest alle bekende, in- en uitlandsche houten (...); met aanwyzing van derzelver afkomst, hoedanigheden en gebruik: voorgesteld in de natuurlyke tekeningen en koleuren, volgens de Hollandsche, Hoogduitsche Engelsche, Fransche en Latynsche benaamingen, en met uitvoerige bladwyzers verrykt'. Martinus Houttuyn, 1773

Aan bosbouw valt goed te verdienen. Het besef dat het ontwerp van een bos kan bijdragen aan een zo groot mogelijke opbrengst, is al eeuwen een belangrijke pijler onder de economie van regio's en naties. In het tijdperk van economische globalisering zijn het grote ondernemingen die de wereldmarkt beheersen. Door fusies en overnames, maar ook met wetenschappelijke kennis, nieuwe technologieën en uitzonderlijke producten proberen zij de concurrentiestrijd te winnen. Elk onderdeel van de aanplant, oogst, verwerking en distributie van hout - van het manipuleren van de genetica tot en met de wereldomspannende logistiek van het transport - wordt zo ontworpen, dat de opbrengst optimaal is. Hoewel het rooien van bomen nog steeds een lawaaiig en rauw proces is waarin zware machines en menskracht onmisbaar zijn, is ook op dat gebied de technologische vooruitgang groot. Als ultramoderne toeleverancier voor producten als papier, biomassa of hardhouten vloerdelen voldoet het bos niet meer aan het klassieke beeld van de pure natuur. Het is allereerst een economische factor die zich voortdurend aanpast aan veranderingen in de markt. En die voldoet aan lokale en internatonale milieuwetten, maar bijvoorbeeld ook aan industriële standaarden rond de maatvoering van verzaagd hout. Niet het cyclische proces van natuurlijke groei en verval is dominant, maar de cyclische wetmatigheid van de economie. De vraag van de markt bepaalt de invulling van het bos en de verwerking van het materiaal dat er wordt verbouwd.

Over de hele planeet verdwijnen de oerbossen. Alleen al de afgelopen tien jaar ging er meer dan 1,3 miljoen vierkante kilometer oorspronkelijk bosgebied verloren. Deze grootschalige kaalslag heeft ernstige gevolgen voor het klimaat en voor de overlevingskansen van levende organismen en de gemeenschappen die zij vormen. Menselijk handelen is een belangrijke oorzaak voor de ontbossing. En dus zal ook de ommekeer door menselijk ingrijpen gestalte moeten krijgen. Kunstmatige ingrepen kunnen de juiste condities scheppen om het bos nieuwe kansen te geven. In woestijngebieden bijvoorbeeld, of rond post- industriële ruïnes. Maar het is niet alleen de mens die schade aanricht. Kevers en wormen bijvoorbeeld - de natuur zelf dus - hebben hun steentje aan de ontbossing bijgedragen. Tegelijk bewijst de natuur ook dat het bos op eigen kracht een terugkeer kan forceren, zoals in de omgeving van de kerncentrale van Tsjenobyl. Wellicht kan er zo een nieuw evenwicht ontstaan waarin de mens zich van zijn schuld kan ontdoen. Dan ziet hij misschien ook dat het achterhaald is om nog langer een onderscheid te maken tussen onze biotoop en onszelf.

De Westerse beschaving vond haar oorsprong in het bos, en sommigen menen dat zij daar uiteindelijk weer in terug zal keren. Het bos is de plek van bezinning, een oeromgeving waarin het individu ontsnapt aan de dagelijkse realiteit en waar hij zijn ware 'ik' kan ontdekken. De wildernis van het bos confronteert ons met een gedeelde spirituele geschiedenis. Daarmee definieert het bos onze collectieve identiteit. Tegelijk menen we in de ongerepte eenvoud van het bos een voorteken van een betere toekomst te zien. Die visie werd in de 19de eeuw bijvoorbeeld verwoord door de Amerikaanse schrijver Henry David Thoreau, die het bos beschreef als 'levenskrachtig en vrij'. Fritz Todt, de Duitse ingenieur die in opdracht van de nazi's aan het hoofd stond van het Reichsautobahn project, zag het bos als een spiegel van de nationale geest. En de Franse schrijver Proust vergeleek het bos met de ziel. Het bos heeft een prominente plaats in onze culturele verbeelding. Als stof voor schilders en dichters, of als arcadisch decor voor een sprookjeshuwelijk. De primitieve staat van het bos inspireert architecten en ontwerpers om structuren uit de natuur te gebruiken, complete warenhuizen in hout op te trekken, of kantoren te bouwen die vrijwel verdwijnen in hun natuurlijke omgeving.

Al zeker vanaf de 18de eeuw is het bos onderwerp van studie. Aanvankelijk ging het vooral om het bestuderen van de boom zelf, maar geleidelijk werd het onderzoeksveld breder. Zo keek men bijvoorbeeld naar kapmethoden. Naar de invloed van verschillende typen beheer op ecologische verstoringen. En naar de specifieke kenmerken van biotopen in bepaalde regio's. Het hedendaags onderzoek richt zich, met het oog op de ontwikkeling van revolutionaire nieuwe materialen, vooral op de microscopische schaal van het cellulose kristal. Hoezeer hout ook wordt verzaagd en behandeld met lakken en brandwerende chemicaliën, het bewaart altijd een deel van zijn organische kwaliteiten. Elk stukje hout heeft zijn unieke eigenschappen, en zal zich - afhankelijk van de omgeving waarin het groeit - anders ontwikkelen. Die 'menselijke' kwaliteit lijkt beslissend voor de ambivalente relatie die wij met hout hebben: het is een grondstof als vele anderen, maar ook een materiaal met een identiteit. Het bos fungeert als een proeftuin voor uiteenlopende wetenschappelijke en sociale experimenten. Juist de perifere ligging van het bos is daarbij een belangrijke voorwaarde. Wie aan burgerlijke normen en regels wil ontsnappen, kan zijn proeven met een nieuwe sociale structuur of extreme vormen van vermaak maar het best in de betrekkelijke isolatie van het bos doen. Dat geldt ook wanneer de wetenschappelijke ethiek of de stem van de politiek onderzoek dreigen te dwarsbomen. Zo wordt in de beslotenheid van het bos geëxperimenteerd met het 'martelen' van bomen om zo hun weerstand in barre klimaten te verhogen. En in geheime plantages worden proeven gedaan met zogenoemde 'gen- bossen'.

De jaarringen van een boom registreren de tijd. Aan de hand van jaarringen is niet alleen de ouderdom van het hout vast te stellen, maar het patroon van verschillende groeiringen geeft ook informatie over de herkomst van de oorspronkelijke boom. In het hout is een geheugen opgeslagen dat voor wetenschappers uit heel verschillende disciplines - van kunsthistorici tot klimaatvorsers - een schat aan informatie beschikbaar stelt.