Designing ScarcityDesigning Scarcity

Periodes van schaarste stimuleren een innovatieve omgang met de uitbreidbaarheid van ruimte of materiaal. De strategie van uitbreidbaarheid is vooral in de architectuur beproefd en heeft zich bewezen als een probaat middel om vooruit te lopen op het constant veranderen van de stad. Woonbehoeften wijzigen, stad en natuur groeien steeds meer in elkaar, mobiliteit verandert door economische ontwikkelingen. Het aanpassingsvermogen dat in het ontwerp van systemen, omgevingen en producten wordt geïntegreerd, maakt ze duurzamer en veelal goedkoper.

Door bestaande elementen of onderdelen in een nieuwe configuratie samen te brengen, en daar eventueel nieuwe bestanddelen aan toe te voegen, ontstaan niet eerder gemaakte producten en omgevingen. Zij introduceren nieuwe beelden in de materiële cultuur.

Materialen die eerder in een eindproduct zijn toegepast, worden uit afval teruggewonnen en verwerkt tot grondstoffen, klaar voor gebruik in nieuwe toepassingen. In tijden van schaarste is het logischer het bestaande opnieuw in te zetten dan telkens helemaal van nul te beginnen. De slogan 'Afval = Voedsel', in de vroege 21ste eeuw geïntroduceerd door de grondleggers van de Cradle to Cradle ontwerpfilosofie, vatte deze ambitie samen.

Wanneer materialen, objecten of ruimten voor meerdere doeleinden inzetbaar zijn, zal hun veelzijdigheid zorgen voor intensiever gebruik. Terwijl in de industriële hoogconjunctuur juist een steeds grotere specialisatie werd nagestreefd - gebouwen met een unieke bestemming, producten voor een enkele gelegenheid - levert de strategie van multi-use producten en omgevingen op die zich schikken naar verschillende behoeften en soorten gebruik. Daardoor doen zij een kleiner beroep op schaars beschikbare middelen.

In tijden van schaarste is het logischer het bestaande opnieuw te gebruiken dan telkens helemaal van nul te beginnen. Als antwoord op de wegwerp-tendens die zich met het toenemen van de welvaart vanaf de jaren '60 ontwikkelde, is hergebruik een passende strategie waarin ontwerpers en gebruikers elkaar vindenWaarom zou je een constructie slopen of vernietigen die met enkele aanpassingen weer uitstekend kan worden gebruikt? (Bouw)materialen vernietigen terwijl ze nog prima voldoen.

Het maximaal uitbuiten van materiaalkwaliteiten, producteigenschappen en de condities van een locatie kan substantieel bijdragen aan de versterking van het milieu. Op alle gebieden van ontwerp, productie en gebruik zorgt super-use voor een duurzamer omgang met schaarse middelen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de keuken van Noma, het vermaarde restaurant in Kopenhagen, dat de natuurlijke omgeving van de Deense hoofdstad als voornaamste toeleverancier van verse ingrediënten gebruikt. En ook voor architecten zoals het Rotterdamse bureau Superuse Studios die maximaal gebruik willen maken van beschikbare grondstoffen en goederen- en energiestromen, om die samen te brengen in stedelijke ecosystemen.

Vooral in tijden van plotselinge schaarste van een grondstof of product kan het zoeken naar vervanging een vruchtbare strategie zijn. Een tekort aan bepaalde voedingsmiddelen kan bijvoorbeeld in conflictsituaties en oorlogen vaak niet door nieuwe aanvoer worden opgelost. Dan zijn vervangende producten of grondstoffen de enige optie.

Substitutie en imitatie zijn verwante strategieën die in de praktijk vaak hand in hand gaan. Om een vervangende grondstof of een surrogaat product acceptabel te maken voor de markt, is imitatie haast een verplichting. De eerste acryl producten waren voorzien van houtnerven of bootsten andere natuurlijke materialen na. Imitatie is een uiterst werkzame manier om substitutie te doen slagen.

In tijden van schaarste wordt dikwijls teruggegrepen naar het herstellen of repareren van bestaande zaken, eerder dan nieuwe objecten te creëren. De precisie van een reparatie heeft decennialang nauwelijks een rol gespeeld in de omgang met producten, bouwwerken en omgevingen. Een verouderde stadswijk kon beter en goedkoper worden gesloopt en integraal opnieuw gebouwd, dan door gerichte renovatie hersteld. Elektrische apparaten worden meer en meer zo ontworpen en gemaakt dat ze niet te repareren zijn. Vervanging werd de industriële norm; reparatie is te kostbaar. Door objecten en omgevingen te ontwerpen die wel op reparatie berekend zijn, wordt de hechting tussen gebruiker en object, of bewoner en buurt aanzienlijk versterkt, en wordt bewuster omgegaan met ecologische aspecten.

Zeldzaamheid en schaarste zijn belangrijke drijfveren om het bestaande te beschermen. Pekelen, roken en inleggen zorgden ervoor dat ze maanden na de oogst of de vangst nog altijd eetbaar waren. Het looien van leer, het beitsen van hout: al die ingrepen beschermen een grondstof tegen verval en verlengen dus de levensduur van objecten, gebouwen en voedsel.

Omdat schaarste geen absoluut fenomeen is maar in feite een culturele constructie kiezen kunstenaars, architecten en ontwerpers met regelmaat voor een contrastrategie. Als een marktmechanisme zelf schaarste kan creëren, zo luidt de onderliggende gedachte, dan kun je daar ook aan ontsnappen door je los te maken van die markt en zelfvoorzienend te worden. Alternatieve, autarkische modellen van zelfvoorziening leveren vrijwel altijd een kritisch commentaar op de heersende moraal van maatschappij en markt. Soms radicaal, soms speels.

Schaarste geeft aanleiding tot de beperking van het gebruik van grondstoffen, materie of ruimte. Traditioneel wordt ontwerpen geassocieerd met het opjagen van consumptie. Het begrip schaarste is mede onder invloed van de groeiende invloed van de ontwerpsectoren niet meer alleen een aanduiding van een reëel tekort, maar heeft ook de betekenis gekregen van 'nooit genoeg'. Om die permanente onvrede te bestrijden, grijpen ontwerpers naar de strategie van het tegengif: de consumptie door ontwerpen verminderen en zo het gebruik van grondstoffen, materie of ruimte beperken. Die aanpak inspireerde eerder ook het werk van architecten als Rietveld en Van den Broek en Bakema die daarmee een expliciete uitspraak over de ideale samenleving deden.

Schaarste leidt tot een shift van het ontwerpen van nieuwe producten naar het herverdelen van wat er reeds is. Wie deelt probeert de last van het gebrek zo gelijkmatig mogelijk over de gemeenschap te spreiden. Vooral onder invloed van de digitalisering onderzoekt de ontwerpwereld nu het delen van tijd en kennis. Niet omdat er een kennistekort dreigt, maar om monopolies te doorbreken die er lang voor hebben gezorgd dat bepaalde kennisdomeinen en markten slechts voor enkelen toegankelijk waren en om de notie van de commons of het gemeenschappelijk goed terug onder de aandacht te brengen.

Schaarste geeft aanleiding tot het verschaffen en verspreiden van informatie of tips voor (over)leven in de crisisperiode . De strategie van informeren als aanzet tot DIY (Do It Yourself) vindt veelal uiting in plannen en handleidingen voor het zelf bouwen van diverse producten.

Schaarste stimuleert de ontwikkeling van nieuwe vormen van samenwerking als mogelijke alternatieven voor de bestaande structuren. Om een antwoord te formuleren op het schaarstebesef van de huidige tijd vormen steeds meer ontwerpers collectieven waarin verschillende specialismen samenwerken. Bovendien ontwerpen zij doelbewust nieuwe modellen van samenwerking tussen burgers.