Zoöp Nieuwe InstituutZoöp Nieuwe Instituut

Op 22 april 2022, de Dag van de Aarde, werd Het Nieuwe Instituut officieel de eerste Zoöp van de wereld. Natuur-inclusief landschapsontwerper Maike van Stiphout werd bij die gelegenheid aangesteld als Spreker voor de Levenden.

In de aanloop naar de oprichting van de eerste zoöperatie had het instituut al onderzoek gedaan en voorbereidingen getroffen. In de eerste maanden als 'Zoöp Het Nieuwe Instituut' werden doelen geformuleerd en werden de eerste stappen gezet in een aanhoudend leerproces, dat georganiseerd is in een jaarlijkse cyclus.

Een eerste stap in de ontwikkeling van een Zoöp is het uitvoeren van een zogenaamde nulmeting: wie en wat leeft er allemaal in en om Het Nieuwe instituut, hoe participeren het gebouw en de programma's van Het Nieuwe Instituut in de ecosystemen van Rotterdam en verder weg, waar de materialen en de energie die we gebruiken vandaan komen? Waar zitten mogelijke pijnpunten en wat kan er worden veranderd om beter te functioneren als onderdeel van die ecosystemen? Hoe kunnen we door dingen te gaan doen of te laten zorgen voor meer habitat, voedsel, kans op voortplanting voor anders-dan-menselijk leven?

Bij Het Nieuwe Instituut was in 2020 in het kader van het Zoönomisch Curriculum al een proef uitgevoerd met de zoönomische jaarcyclus. In die tijd werd De Nieuwe Tuin beheerd door ecologisch hovenier Hans Engelbrecht en ontwerper Frank Bruggeman. Het was dankzij hun ontwerp en onderhoud een opvallende kleine stadswildernis. De vijvers, die ook deel uitmaken van de buitenruimte van het instituut, verkeerden in de zelfde staat als de vijftien jaar ervoor.

De experimentele nulmeting uit 2020 vormde het uitgangspunt voor interventies die in 2021 en 2022 werden uitgevoerd, dus al voordat Het Nieuwe Instituut formeel een Zoöp was geworden.

In het kader van de aanleg van Depot Boijmans Van Beuningen en de grootschalige herinrichting en vergroening van het Museumpark liet de Gemeente Rotterdam ook een nieuw ontwerp maken voor De Nieuwe Tuin, die voor een groot deel op gemeentelijke grond ligt. Het Nieuwe Instituut onderhandelde als (toen nog) proto-zoöp met de gemeente: de parkeerplaats zou in het nieuwe ontwerp op zijn minst de helft minder oppervlak moeten innemen en gemaakt moeten worden van materiaal dat zonlicht, regenwater, zaden en pollen doorlaat. De stelcomplaten van de parkeerplaats werden verwijderd en de nieuwe parkeerplaats was half zo groot als de oude. De vrijgekomen bodem werd beplant met soorten die zich thuisvoelen in arme zandgrond.

Voor de 'nieuwe De Nieuwe Tuin' werd helaas wel een groot deel van de planten die er leefden verwijderd. Toen Het Nieuwe Instituut in het voorjaar van 2022 Zoöp werd, waren de ingrepen in de tuin bijna afgerond. Sindsdien maakt het planten- en insectenleven er een glorieuze comeback.

De vijvers aan de voor- en zijkant van het gebouw van Het Nieuwe Instituut maakten ook deel uit van het nieuwe landschapsontwerp. Het oorspronkelijke leven werd eruit gevist, ze werden drooggelegd, dieper uitgegraven en opnieuw met water gevuld. Er werd een betere verbinding gelegd met andere waterpartijen in het Museumpark. In opdracht van de gemeente is er een zorgvuldig beplantingsplan gemaakt, zodat de vijvers met hun nieuwe rietkragen, lelies, bodem-, moeras- en drijfplanten weer konden uitgroeien tot een rijke habitat voor allerlei waterleven.

Het duurt de nodige tijd voor er een vorm van ecologisch evenwicht in vijvers onntstaat. Al het nieuwe groen zorgde er bijvoorbeeld voor dat het water van de vijvers heel voedselrijk werd, onder andere ook voor draadwier. Zonder natuurlijke vijanden zouden die wieren alle andere soorten verstikken. In december 2022 zijn daarom honderden rietvoorns losgelaten in de vijver, omdat deze visjes draadwier eten. Er zijn ook een paar baarzen uitgezet, om op hun beurt te voorkomen dat er te veel voorns in de vijver leven.

In de maanden na de officiële stichting van Zoöp Het Nieuwe Instituut moest de nieuwe toestand van de buitenruimtes in ogenschouw genomen worden. De tuinen en de vijvers waren in hun nieuwe toestand grotendeels van leven ontdaan, en niet meer te vergelijken met hoe ze er anderhalf jaar eerder bij lagen.

Een Zoöp stelt zich tot doel symbiotisch te worden met de ecosystemen waaraan ze participeert. Concreet formuleert een Zoöp elk jaar nieuwe doelen om bij te dragen aan het herstel, de weerbaarheid en het versterken van ecosystemen. Deze doelen worden vertaald naar praktische ingrepen in het doen en laten van de Zoöp. In september en oktober 2022 heeft Zoöp Het Nieuwe Instituut voor zichzelf de volgende regeneratieve doelen geformuleerd met de bijbehorende interventies.

• De belangrijkste ingreep was eigenlijk om juist zo min mogelijk in te grijpen. Laat het aanwezige leven zo veel mogelijk wortelschieten, woekeren en z'n eigen gang gaan, is het idee. Dat betekent ook dat er minder streng wordt gereguleerd welke nieuwe, 'exotische' soorten in De Nieuwe Tuin opduiken tussen de inheemse planten. De leidraad is dat alle soorten (of lichamen) in principe welkom zijn, zolang deze de ruimte laten aan anderen. De onverwachte tomatenplantjes, bijvoorbeeld, die onder de arcade opbloeien uit het gevallen hamburgergarnituur van menselijke bezoekers: van harte welkom! Het groot hoefblad en de Japanse duizendknoop werden gedeeltelijk gewied om het evenwicht met andere soorten te bewaken.
• Winterklaar maken. De tuin wordt geschikt gemaakt voor anders-dan-menselijk leven dat er overwintert en voorbereid op het komende voorjaar. Er worden met hopen takken en bladeren schuilplekken gemaakt voor egels en konijnen. Kale plekken worden voorzien van een laagje houtsnippers.
• Nauwere betrekkingen tussen de tuin en horeca. Er is voor 2023 alvast genoteerd dat de samenwerking en koppeling tussen Het Nieuwe Café en De Nieuwe Tuin komend jaar worden aangehaald. Er wordt bijvoorbeeld gezocht naar manieren om te koken met planten uit de tuin en om de afvalstromen van het café in te zetten voor de gezondheid van de tuin.

• Voldoende mobiliteit en 'ontsnappingsmogelijkheden'. Er is een plankje aangelegd waarmee jonge watervogels die nog niet kunnen vliegen vanuit de vijver op het land kunnen komen
• Tijdige betrokkenheid bij alle ingrepen in de waterpartijen. Zoöp-principes worden geïntegreerd in de ontwikkeling van het WaterCities-project dat in 2023 in de vijvers vorm krijgt. De Spreker voor de Levenden en andere adviseurs kijken mee naar het ontwerp en zorgen dat het project bijdraagt aan de levensdragende capaciteit van de vijvers.
• Herbestemming van de gewassen uit de tuin of de vijvers die te veel ruimte van ander leven opeisen. Zoöp. In samenwerking met studenten van de Willem de Kooning Academie verkent Frank Bruggeman toepassingen voor het draadwier dat we uit de vijvers halen om te zorgen dat ze niet verstikken.

• Er wordt een proces uitgewerkt om regeneratieve doelen op te nemen in de renovatieplannen en in de meerjarige onderhoudsplannen.
• Regeneratieve doelen zullen worden opgenomen in het programma van eisen van de aanbestedingen voor de verschillende onderhouds- en renovatiesprojecten. Specifiek willen we ervoor zorgen dat de renovatie en onderhoudsprojecten bijdragen aan de basis ecologische kwaliteiten van ons deel van Rotterdam. We werken samen met Buro Stadsnatuur om de gewenste basiskwaliteiten beter te definiëren.
• De lichten op de façade gaan vroeger uit om de vogels, vleermuizen en insecten minder te storen.
• De vleermuisboxen op de voorgevel zijn nu niet in gebruik vanwege de ongunstige lichtcondities, onder meer door de aanwezigheid van het neonkunstwerk NEW/NIEUW. Deze onderkomens voor vleermuizen worden verplaatst naar de tuingevel wanneer er andere klussen aan de gevel gepland staan.

• In 2022 is er tenminste één Zoöp-workshop voor medewerkers georganiseerd (Being Zoöp met fotograaf Patricia de Ruijter)
• Het vaste sjabloon voor projectplannen wordt gedeeltelijk herschreven en Zoöp-gerelateerde vragen worden er in opgenomen.
• In samenwerking met Co-Educatie worden er Omleidingen ontwikkeld die volledig in het teken staan van de Zoöp.

Na evaluatie van wat we als Zoöp in 2022 geleerd hebben, zullen eind januari aanvullende doelen en bijbehorende ingrepen voor 2023 worden gepubliceerd.