WORK, BODY, LEISUREWORK, BODY, LEISURE

"Op de weg van nutteloosheid naar vrijheid wordt creativiteit de hoofdzaak, de enige manier om nog onafhankelijk te kunnen zijn." Een essay van Rijksbouwmeester Floris Alkemade over de implicaties van automatisering voor de toekomst van arbeid, in reactie op WORK, BODY, LEISURE.

Work, Body, Leisure gaat over de toekomst van arbeid, een even rijk als beladen thema, in onze tijd wordt er langzaam maar zeker een duistere onderstroom zichtbaar; we worden zo efficiënt in het mechaniseren van onze arbeid dat we onszelf overbodig dreigen te maken. Een toekomst tegemoet waar voor velen alle tijd, leisure-tijd zal worden. Juist door onze werkethos en niet aflatende ijver wordt de bodem onder ons bestaan, 'arbeid als plicht', weggeslagen; Trouble in Paradise.

Zoals bij alle grote thema's schuilt ook in arbeid een onmiskenbare schizofrenie. Hoe leuk je baan ook is, je salaris is van belang, werken vraagt inspanning, regelmaat en is verbonden aan de dwingende noodzaak geld te verdienen. Leisure vormt de contramal, alleen buiten de dwingende systematische structuur van arbeid is er ruimte voor ontspanning, een existentiële splitsing tussen productie en consumptie. Een dualisme dat ons bestaan kenmerkt en dat vreemd genoeg als vanzelfsprekend wordt aanvaard.

Terugkijkend in de geschiedenis zien we hoe al onze noeste arbeid voor de meesten maar met moeite net voldoende welvaart opleverde voor een menswaardig bestaan. Dat is dankzij de ontwikkeling van wetenschap en technologie snel aan het veranderen. De eerste golf van industrialisering verving spierkracht door machines, een doorgaand proces met steeds verderstrekkende impact. Dankzij een nooit aflatende stroom revolutionaire technologische ontwikkelingen zal ons alsmaar meer werk uit handen blijven genomen worden. Hoewel daarmee steeds meer, vaak moeizame en repeterende, werkzaamheden overbodig worden, blijft het de vraag tot in welke mate al onze menselijke arbeid ook daadwerkelijk zal verdwijnen. Vooralsnog vraagt automatisering in armere landen nog steeds om talloze anonieme lage-lonenwerkers die aan de rand van slavernij achter de machines plaatsnemen om onze luxueuze leefstijl mogelijk te maken.

Maar de technologische ontwikkeling gaat in een steeds hogere versnelling verder. De verregaande automatisering en robotisering waarvan we nu al getuige zijn, krijgt met de ontwikkeling van Artificial Intelligence, een nieuwe en beslissende wending: nu gaat ook denkkracht door machines vervangen worden.

Dit zal niet alleen de omstandigheden in sweatshops in Azië veranderen. Ook in de westerse wereld staan we aan het begin van een omwenteling met verstrekkende gevolgen. Het meest voorkomende mannelijke beroep in Nederland is dat van vrachtwagenchauffeur. Het vraagt niet veel verbeeldingskracht om te bedenken dat nagenoeg deze hele beroepsgroep in de nabije toekomst door de komst van door AI aangestuurde, zelfrijdende vrachtwagens overbodig gaat worden. Vele andere beroepen zullen volgen. Volgens een onderzoek van Oxford University zal ongeveer de helft van al de bestaande banen voor 2035 verdwenen zijn.

Voor een deel zullen dankzij dezelfde technologische ontwikkeling ook weer nieuwe beroepen ontstaan die juist door de verregaande mechanisatie ook interessanter en relevanter zullen zijn. De mens als meester van steeds geavanceerdere technieken. Maar dat zal zeker niet voor iedereen weggelegd zijn, voor een steeds groter wordend aantal mensen die door de technologie uit hun beroep gezet worden, zal er geen vervangende arbeid beschikbaar zijn omdat ze simpelweg geen vaardigheden meer hebben die niet door een machine sneller, goedkoper en beter uitgevoerd kunnen worden.

Een technologische revolutie die daarmee kan uitpakken als een meedogenloze accelerator van een maatschappelijke tweedeling. Een kleiner wordende elite van mensen die invloedrijke banen verwerven met alle bijbehorende status en macht, versus een steeds groter wordende groep mensen die werkeloos buitenspel komen te staan.

Een nogal duister toekomstperspectief en alleen daarom al een goed moment om weer eens terug te kijken naar het Nieuw Babylon project van Constant Nieuwenhuys. De toekomstige mens, bevrijd van de noodzaak tot arbeid, was tenslotte de basis van zijn project waaraan hij zo'n twintig jaar gewerkt heeft. Geïnspireerd door de industrialisatie die in de naoorlogse jaren zo snel op kwam dat ook toen al het beeld ontstond dat door de voortschrijdende mechanisatie menselijke arbeid snel overbodig zou worden.

Constant verkende op een diepgravende manier de mogelijkheden van een wereld en samenleving waar arbeid niet meer nodig zou zijn. De Homo Ludens als uitgangspunt, de spelende mens die al eerder in 1938 door de historicus Huizinga was opgevoerd. Het spel als unieke menselijke eigenschap waarmee we ons van dieren onderscheiden en dat door Huizinga als noodzakelijke voorwaarde voor cultuur- en maatschappijontwikkeling wordt gesteld. Voor Constant aanleiding om erop voort te bouwen en er de bijbehorende toekomstige stad voor te ontwerpen. Een stad voor een nieuwe maatschappij waar werkeloosheid niet als een op te lossen probleem gezien zou worden maar als de vervulling van het bestaan.

In Constants eigen woorden: New Babylon biedt slechts minimale voorwaarden voor een gedrag dat zo vrij mogelijk moet blijven. Elke beperking met betrekking tot bewegingsvrijheid, elke beperking met betrekking tot het creëren van stemming en atmosfeer moet worden verhinderd. Alles moet mogelijk blijven, alles moet kunnen gebeuren, de omgeving wordt gecreëerd door de activiteiten van het leven en niet andersom.

Creativiteit eindelijk bevrijd van zijn ketenen, iedere beperking zal worden verhinderd, technologische vooruitgang als de sleutel naar vrijheid. Het vraagt een sterk utopisch denkvermogen om werkeloosheid en overbodigheid zo te herdefiniëren.

"In de context van Work, Body, Leisure kunnen we het Nieuw Babylon project wellicht interpreteren als de boodschap dat nutteloosheid een voorwaarde voor vrijheid is."

In de tijdruimte tussen utopie en werkelijkheid is de voortschrijdende technologie inmiddels zo vernuftig en daardoor ook zo onmisbaar geworden dat de oorspronkelijke dienstbare rol ervan steeds meer naar de achtergrond verschuift. Technologie dringt op een ongekende manier alle aspecten van ons leven binnen en kaapt niet alleen onze arbeid maar ook onze aandacht. De dienaar ontpopt zich als meester. Onze groeiende afhankelijkheid brengt onvermijdelijk deze verschuiving van de macht met zich mee. Het Mechanization takes command van Gideon uit 1948 meer dan ooit met een existentiële dimensie.

De interface tussen mens en machine is nu nog het scherm. De televisie, computer, smartphone en tablet communiceren met ons via elektronische schermen die ons met een steeds hogere resolutie, steeds scherpere en geloofwaardige beelden voorschotelen. Een goede maat voor onze afhankelijkheid en het kapen van onze aandacht is de tijd die we besteden met het staren naar een scherm. Mensen zijn ongeveer duizend minuten per dag wakker. Van die duizend minuten kijken we nu al zo'n vijfhonderd minuten per dag naar een scherm. Schermtijd die nog voortdurend toe blijft nemen. Een gemiddelde Amerikaanse volwassene zit al op 640 minuten per dag. In deze epische strijd tussen de reële en de virtuele wereld lijkt de virtuele wereld voortdurend terrein te winnen.

Goed te begrijpen, het werk achter het scherm is veelzijdig en vaak uitermate inhoudsvol, de onvermoede technologische mogelijkheden die ons van alle kanten geboden worden, zijn hallucinerend en op vele manieren verrijkend. Onze productiekracht neemt zienderogen toe. Steeds langer wordt de lijst apparaten die alleen al door onze smartphones overbodig zijn geworden. Maar deze ontwikkeling gaat verder dan alleen het vervangen maken van ooit onmisbare hardware. Ook de meegeleverde software zorgt voor de nodige omwentelingen.

Illustratief hiervoor is wellicht dat nagenoeg de hele wereldliteratuur gebaseerd is op thema's en plotwendingen die in de huidige tijd fundamenteel anders zouden uitpakken. Wat blijft er van de Odyssee over als Odysseus net als hedendaagse vluchtelingen via google maps zijn reis had kunnen plannen en via facebook contact had kunnen houden met zijn vrouw en vrienden thuis. Misschien wel het meest tekenend voor de veranderingen in onze tijd is dat nagenoeg de hele wereldliteratuur er niet meer van op toepassing is.

Ook de moraal achter de meegeleverde software opent een heel nieuw domein van afhankelijkheden. Fotocamera's worden steeds schaarser door de verbluffende kwaliteit van de foto's die smartphones tegenwoordig met het grootste gemak maken. Maar de telefoon bewerkt ook de werkelijkheid met hetzelfde gemak. Om beter bij een verondersteld schoonheidsideaal aan te sluiten heeft Samsung een 'beauty face mode' die zichzelf standaard inschakelt als de front-facing camera gebruikt wordt. Je selfie krijgt automatisch en ongevraagd een subtiele airbrush waarmee onregelmatigheden als puistjes en vlekjes verdwijnen met opties om je gezicht wat dunner te laten lijken en je ogen wat groter. Niet het afbeelden van je ware gezicht als doelstelling, maar de veronderstelde door jou gewenste gecorrigeerde versie daarvan. De Beauty face mode toont hoe een alternative truth zich even subtiel als verraderlijk een plek in onze levens claimt. Aangezien veel Facebook vrienden vaker iemands foto zien dan het echte gezicht, wordt de ene waarheid al snel door de andere vervangen.

"n de reeks Work, Body, Leisure, ontkomt ook het lichaam niet aan de verschuiving van betekenis en moraal. In de virtuele wereld is alternative truth geen vertekening of leugen maar een optie."

Onze geest, als hoeder van het lichaam, verlustigt zich ondertussen, in onze eigen alledaagse Odyssee, in de meest fantastische virtuele werelden die op grandioze wijze alsmaar nieuwe, ongekende mogelijkheden blijven bieden. Onze lichamen blijven in schril contrast daarmee verweesd achter in die andere, echte wereld, plotseling vreemd overbodig en bewegingloos.

Vanuit de reële wereld bezien, biedt de schermtijd, hoe zinvol en rijk die ook in de beleving mag zijn, door de opvallende overbodigheid van het dienstbaar naar het scherm gekromde, lichaam een nogal deerniswekkend beeld, een lichaamshouding die trots noch gratie uitstraalt. De ingenieus geëvolueerde, geraffineerde fijne motoriek waartoe onze handen in staat zijn nog uitsluitend ingezet voor het herhaald indrukken van toetsen.

Met wat goede wil, te zien als een moderne vorm van devotie; ook contemplatieve kloosterordes leefden volgens het inzicht dat het goed was om in deze wereld, niet van deze wereld te zijn. Net als in onze tijd van almachtige zoekmachines en eindeloze dataopslag, werd ook toen de geest gericht op wat wel de Alwetende werd genoemd; toen nog een aanduiding van het goddelijke.

'Die Umwertung aller Werte '. Verbijsterend en onthutsend hoe snel deze ontwikkeling onze levens overspoelt, het begin van het computertijdperk hebben de meeste van ons nog meegemaakt, onze smartphones zijn nog maar tien jaar oud.

Bijna als een bijproduct kwamen via de techniek ook de moderne sociale media op waarmee vervolgens ook een groot deel van ons sociale leven schermtijd werd. Een alternative truth met honderd nieuwe beste vrienden. Maar de virtuele wereld bouwt daarnaast ook letterlijk pseudo realiteiten op. Al snel waren computers niet meer uitsluitend op het domein van serieuze arbeid gericht. Leisure deed zijn intrede. Computerspelen zijn de fase van het eerste populaire spel Pong, waar je met een heen en weer schuivend balkje een balletje terug kon kaatsen allang ontgroeid. Spelomgevingen worden steeds realistischer en interactiever vormgegeven. De actie, het samenwerken om naar volgende niveaus te komen en de levensechte intense spanning van deze spelen zijn verslavend en zorgen voor een grote andrealine kick.

Er wordt wel een vergelijking gemaakt tussen deze spelen en het werk van dronepiloten die in een container ergens in Nevada via scherm en joystick de echte drones boven Afghanistan besturen; een druk op de knop en levensechte hel en verdoemenis wordt aan de andere kant van de echte wereld losgelaten. Je zou verwachten dat geen enkel spel de intensiteit van de ervaring van het echte werk van deze dronepiloten kan evenaren. Het omgekeerde blijkt het geval. De computerspelen blijken qua heftigheid van de ervaring vele malen intenser. Een droneaanval in de echte wereld vraagt veel voorbereiding en een uitgebreide afweging via een 'chain of command' voordat de knop daadwerkelijk ingedrukt mag worden. Missies bestaan vaak uit wekenlang rondcirkelen en afwachten. Meermalen is een operatie mislukt omdat beide dronepiloten, die altijd in paren werken, in slaap gevallen waren. Bij het Amerikaanse leger is er een nieuw aandachtsveld dat 'monotony management' genoemd wordt, het bij de les houden van de piloten tijdens acties. In de virtuele spelwereld is dit bij de les houden niet nodig. De continue actie en spanning leveren een stevige dosis adrenaline, het echte doden in de echte wereld is daarentegen slaapverwekkend geworden. Misschien ook wel het meest tekenend voor de veranderingen in onze tijd is dat het spel spannender is geworden dan de werkelijkheid. Leisure takes command.

Kijkend naar die snel gegroeide afhankelijkheid op zoveel terreinen tegelijkertijd, doemt er niet direct een beeld op van toegenomen vrijheid maar eerder van onderwerping.

"In één beweging zijn Work, Body, Leisure gelijktijdig gevangen in een nieuw technologisch regime dat door zijn onmisbaarheid ook een web van afhankelijkheid om ons heen spint."

Het Nieuw Babylon project richtte zich op het vormgeven van 'de omgeving die wordt gecreëerd door de activiteiten van het leven en niet andersom'. Interessant om te bedenken welke omgeving er gecreëerd moet worden als de activiteiten van het leven voor ruim de helft van de tijd bestaan uit het staren naar een scherm.

Technologie ontwikkelt zich op een manier die inderdaad veel van onze arbeid overbodig maakt maar met een zo'n verregaande vorm van afhankelijkheid dat het niet de voorbode lijkt te vormen van de toegenomen vrijheid die het Nieuw Babylon project daarbij voor ogen had. Dat terwijl juist vanuit die vrijheidsgedachte Constant Nieuwenhuys in zijn project het recht op nutteloosheid opeiste. Een radicale afwijzing daarmee van het dogma dat arbeid als plicht stelt; een radicale afwijzing van de grondslag van onze hele maatschappij.

De setting van die plicht tot arbeid wordt op zijn fraaist beschreven in de parabel van Adam en Eva die in het aards paradijs nog geheel zonder zorgen volstrekt nutteloos konden zijn. Met één bindende voorwaarde dat ze zich aan een hogere macht zouden onderwerpen door niet van de boom van kennis van goed en kwaad te eten. Alle hulde aan Eva die terecht weigerde zich bij deze ultieme vernedering neer te leggen. De paradijselijke combinatie van nutteloosheid en onderworpenheid sluit immers iedere vorm van vrijheid stelselmatig uit. Als straf voor het niet weerstane verlangen naar kennis en het niet aanvaarden van onderworpenheid, werd de mensheid uit het aards paradijs verbannen. Voortaan zou er gewerkt moeten worden 'in het zweets des aanschijns'. Arbeid als straf voor het verlangen naar kennis van goed en kwaad.

In lijn hiermee ontstond het strenge Calvinistisch gedachtegoed waarmee de hele Nederlandse cultuur doordesemd is; in nederigheid arbeid verrichten. In een subtiele maar dodelijke twist heeft juist die strikte aanvaarding van de plicht tot arbeid door de eeuwen heen zoveel welvaart en technologische vooruitgang gebracht dat het de arbeid die het als doel stelde nu in toenemende mate overbodig maakt. Onbedoeld en ongemerkt werken we ons een weg terug naar het aards paradijs. Opnieuw nutteloos en opnieuw onderworpen, zij het ditmaal aan de hogere macht van technologie en Artificial Intelligence.

"Work, Body, Leisure presenteert met het bed een unieke vorm van horizontale architectuur waarvan je zou kunnen zeggen dat die geheel aan nutteloosheid gewijd is."

In bed verblijven we dagelijks in onze meest kwetsbare staat, een derde van ons leven in een droomtijd verzonken waarbij gelijktijdig ook de wereld om ons heen als een bijzondere vorm van genade in duisternis stilvalt.

Maar als we overdag in bed gaan liggen, wordt het een welbewuste actie. In dit geval is gekozen voor een re-enactment van het beroemde bed waar John Lennon en Yoko Ono in 1969 tijdens een bed-in een week lang in verbleven om vrede te promoten. 'Like angels' in de woorden van John Lennon die met hun actie net als Constant het recht op nutteloosheid claimde.

Bij de Work, Body, Leisure-tentoonstelling op de biënnale van Venetië, werden architecten uitgenodigd om in het bed plaats te nemen voor interviewgesprekken. Verschillende interpretaties vechten om voorrang. Architecten overdag in bed; worden ze in een afgeleide vorm van John en Yoko, hier, losgezongen van de wereld en liefdevol als orakel gepresenteerd? Is de positie in bed een verbeelding van het vak als een vorm van betaalde liefde? Of herkennen we in de architect een patiënt die uit zwakte het bed moet houden? Wellicht een combinatie van deze mogelijkheden. Alleen de interpretatie van de nutteloze architect dringt zich nog niet op. Dat gaat zelfs de verbeeldingskracht van een architect te boven.

"Work, Body, Leisure: alle drie onherroepelijk op weg naar toenemende nutteloosheid. Dezelfde nutteloosheid die Constant als voorwaarde voor vrijheid stelde, wegbereider voor de creatieve spelende mens."

Het is inmiddels goed denkbaar dat we ook daadwerkelijk die verlichte staat van nutteloosheid gaan bereiken, technologie staat tenslotte voor niets. Maar de bijbehorende vrijheid wordt ons niet op dezelfde gulle manier in de schoot geworpen. Technologie kaapt onze arbeid zoals het ook onze aandacht kaapt, een vorm van slaafse onderwerping waarbij de woorden van Marie von Ebner-Eschenbach van kracht zijn: Gelukkige slaven zijn de grootste vijanden van de vrijheid.

In dat licht zullen we ons niet langer de luxe kunnen veroorloven om creativiteit en kunst als bijzaak te blijven beschouwen. Op de weg van nutteloosheid naar vrijheid wordt het de hoofdzaak, de enige manier om nog onafhankelijk te kunnen zijn. Allesbehalve vanzelfsprekend want als mensheid zijn we voortdurend in staat gebleken om juist met allerlei vormen van intens lijden, afzien en arbeid ons bestaan een zinvolle invulling te geven; maar vrijheid zonder onderworpenheid kan ons zomaar nekken: Trouble in Paradise.