Virtueel CIAM MuseumVirtueel CIAM Museum

De Nederlandse architect Jaap Bakema (1914-1981) was een centrale figuur in internationale organisaties zoals het avant-gardistische CIAM (Congrès Internationaux d’Architecture Moderne) opgericht in 1928, en diens opvolger Team 10. Beide organisaties kunnen geanalyseerd worden als netwerken, met een veelvoud van uitwisselingen tussen betrokken partijen. Om een beeld te krijgen van die netwerken en om de verschillende onderlinge relaties van betrokkenen te onderzoeken, is een interactief gevisualiseerd prototype ontwikkeld op basis van de correspondentie in het Bakema archief van het Nieuwe Instituut. Het prototype geeft bezoekers de kans te navigeren tussen mensen, plekken en archiefmateriaal.

In 1959, organiseerde Jaap Bakema de laatste CIAM-conferentie in het Kröller-Müller Museum in Otterlo, Nederland. Daar werd besloten CIAM op te heffen, al was er op dat moment nog geen nieuwe organisatie voor internationale uitwisseling opgekomen. De Team 10 groep rondom Bakema, waaronder Aldo van Eyck, Alison en Peter Smithson, Georges Candilis, Shadrach Woods en anderen, bereidde zich wel al voor op het oprichten van een eigen platform.

Als alternatief voor CIAM en om de internationale communicatie voort te zetten, richtte Bakema een correspondentie netwerk op om verdere uitwisseling mogelijk te maken. Hij noemde het Post Box for the development of the Habitat (BPH), als een samenvatting van de opkomende ideeën binnen dit netwerk. Het idee was even simpel als doeltreffend: de leden konden materialen, ontwerpen of ideeën die ze wilden delen insturen. Bakema verzamelde dit alles en verspreidde een nieuwsbrief met daarin de binnengekomen onderwerpen in hoofdlijnen. ‘Postbode Bakema’, de naam waarmee hij ondertekende, produceerde tussen 1959 en 1971 achttien van zulke nieuwsbrieven.

De Postbus is nu een archief van de uitwisselingen tussen de verschillende internationale avant-gardes die in de jaren 1960 actief waren, daaronder de Team 10 leden, maar ook Japanse metabolisten zoals Kenzo Tange en Fumihiko Maki, en anderen zoals Oskar Hansen, Yona Friedman, en Hans Hollein. De onderwerpen varieerden van de toekomstige richting van de moderne architectuur tot het nieuwe concept van de megastructuurtypologie en het planningsbeleid zoals ontwikkeld door Unesco. Het Postbus-correspondentiearchief is nu onderdeel van de collectie van het Nieuwe Instituut in Rotterdam.

Claudia Mainardi bracht het correspondentiearchief in kaart en onderzocht het als onderdeel van haar promotieonderzoek naar biënnales, triënnales en hun wereldwijde netwerken. Information designer Giacomo Nanni creëerde de interactieve visualisatie en de tool waarmee de bezoeker kan navigeren door de brieven en documenten die werden verstuurd tussen de deelnemers van dit netwerk van prominente ontwerpers. De achttien nieuwsbrieven zijn ook opgenomen in de visualisatie.In vergelijking met de twee andere prototypes voor een Virtueel CIAM Museum, de XR installatie Alison’s Room door Paula Strunden en Remote Fieldwork door Jhonno Bennett, is het vertrekpunt van deze oefening die van een onderzoeker die poogt een alternatief zoekportaal voor een institutioneel archief te ontwikkelen.

De basale interactie geeft onderzoekers de kans originele uitwisselingen te reconstrueren, inclusief de hiaten van een incompleet archief. Het materiaal kan systematisch geconsulteerd worden op naam, datum, locatie of onderwerp, maar ook intuïtief. De ingezonden documenten achter de gecirculeerde nieuwsbrieven kunnen dus getraceerd en vervolgens ingezet worden voor verder onderzoek van een van de meer invloedrijke netwerken in de architectuur van het midden van de twintigste eeuw, en diens uitwisselingen over de ‘ontwikkeling van de habitat’. De gemaakte visualisatie brengt het transnationale netwerk van individuele deelnemers, overheidsorganisaties, onderwijsinstellingen en journalisten tot leven.

Gebruikmakend van de mogelijkheden van digitaliseringstechnieken, zijn brieven en bijlagen weer verbonden, terwijl hun fysieke locatie in het institutionele archief traceerbaar blijft.

Voorbereidend werk voor dit project is gedaan door gastonderzoekers van het Jaap Bakema Study Centre Gianluca Ferriero en Claudia Mainardi, beiden als PhD kandidaat aan de Politecnico di Milano. Ferriero werkte aan onderzoek naar stedelijke vraagstukken met betrekking tot dichtheid, mobiliteit en infrastructuur in 2017, en Mainardi was betrokken bij het door de EU gesponsorde project TACK: Communities of Tacit Knowledge in Architecture in 2024.

Het interactieve webplatform Post Box for an Open Society, dat werd ontworpen door Experimental Jetset, was een eerder experiment met hetzelfde materiaal. De Post Box werd gemaakt ter gelegenheid van de Nederlandse tentoonstelling op de Architectuur Biënnale Venetië 2014.

Fatma Tanış is onderzoeker en universitair docent aan de TU Delft en research associate in Nieuwe Instituut. Eerder was ze coördinator van het Jaap Bakema Study Centre (2021-2024). Gemotiveerd door haar interdisciplinaire achtergrond in architectuur en bedrijfskunde, als ook haar persoonlijke interesse in literair schrijven, focust haar onderzoek zich op het ontwikkelen van methodes voor alternatieve geschiedschrijving, en richt ze zich op relevante vragen met betrekking tot de productie, de overdracht en het gebruik van kennis. Ze onderzoekt tevens innovatieve manieren van het opbouwen van archieven door het combineren van analoog en digitaal materiaal, om onderzoek in het tijdperk van data te tonen.

Giacomo Nanni is een web- en information designer gevestigd in Berlijn. Hij werkt met grote datasets uit gedigitaliseerde collecties, archieven, foto's, teksten en kaarten. Nanni ontwerpt webapplicaties, boeken en interactieve visualisaties. Hij is vooral geïntrigeerd door de manier waarop informatie wordt samengesteld en de rol die technologieën hierin spelen.

The Interactive Visualisation of Jaap Bakema’s Correspondence Network is een project van Fatma Tanış en Giacomo Nanni, met Claudia Mainardi en Gianluca Ferriero, gerealiseerd in samenwerking met Dirk van den Heuvel en het Jaap Bakema Study Centre.