Habitat: Expanding ArchitectureHabitat: Expanding Architecture

Ecologie is tegenwoordig een bekend begrip ook in de architectuur en stedenbouw. De onderzoeksinstallatie Habitat: Expanding Architecture belicht een van de eerste momenten waarop ecologisch denken in architectuurdiscussies werd geïntroduceerd: het tiende CIAM-congres van 1956 in Dubrovnik. Tegen de achtergrond van de opbouw van de verzorgingsstaat, het woningbouwvraagstuk, en de grootschalige modernisering van de steden stelden architecten het begrip 'habitat' centraal. De huidige focus op duurzaamheid ontbrak nog, maar kritiek op technocratisch denken werd ook toen al met dit ecologische begrip geassocieerd.

Habitat werd geïntroduceerd als alternatief voor het concept van de Functionele Stad dat CIAM vanaf de jaren '30 had uitgedragen. Met 'habitat' zocht men naar een bredere benadering voorbij het functionalisme, om recht te doen aan lokale culturele identiteiten en bestaande landschappelijke en stedelijke kwaliteiten. Architectuur draaide niet meer louter om de productie van vormen en objecten, maar ook om processen van groei en verandering. Steden moesten niet langer beschouwd worden als losse verzamelingen van gebouwen, maar als samenhangende, ecologische systemen.

CIAM (Congrès Internationaux d'Architecture Moderne) was in 1928 opgericht door moderne architecten op zoek naar een radicale vernieuwing van de architectuur en stedenbouw. Toen CIAM in 1956 voor de tiende keer bij elkaar kwam in Dubrovnik bevond de organisatie zich in een fase van overgang. De discussies rondom habitat, die vanaf 1952 de CIAM bezighielden, waren daarbij een belangrijke katalysator. Ze leidden uiteindelijk tot het einde van CIAM en de vorming van een nieuwe avant-garde groep: Team 10. Verenigd in hun kritiek op het functionalisme maakten zij in 1954 naam met het 'Statement on Habitat', waarna zij gevraagd werden het tiende CIAM-congres voor te bereiden. Het was de bedoeling om te komen tot een 'Chartre de l'Habitat', maar dit mislukte, omdat men geen overeenstemming kon bereiken.

De kern van de tentoonstelling bestaat uit een reconstructie van het materiaal dat de CIAM-leden in 1956 in Dubrovnik aan elkaar presenteerden. Naast werken van invloedrijke Team 10-architecten als Jaap Bakema, Aldo van Eyck en Alison en Peter Smithson, is ook werk te zien van onder meer James Stirling, Piero Bottoni, Arne Korsmo, Geir Grung, de Finse groep PTAH en de Portugese CIAM Porto-groep.

Op de naoorlogse bijeenkomsten van CIAM presenteerden de deelnemers elkaars werk zoveel mogelijk in een format van zogenaamde 'grids' van reeksen van panelen. Zo werden de verschillende bijdragen vergelijkbaar en bespreekbaar. Voor het tiende CIAM-congres werd gevraagd om compacte presentaties van slechts vier panelen, die het project beknopt en tegelijk beeldend weergaven.

Dit voorgeschreven format kwam voort uit kritiek op de presentatiemethodes die werden gehanteerd op het CIAM-congres dat drie jaar eerder werd gehouden in Aix-en-Provence, Frankrijk. Tijdens die bijeenkomst prijkten meterslange, sterk analytische presentaties aan de muren waarin het eigenlijke ontwerpvoorstel verloren gingen.

Hoewel de vereiste presentatievorm van vier panelen met identieke dimensies de inzendingen eenduidig doet voorkomen, werd een breed palet aan projecten getoond: van bescheiden arbeiderswoningen - bijvoorbeeld in de presentaties van John Voelcker of Romke Romke de Vries - tot en met complete steden, zoals in het plan van de Finse PTAH-groep. Opvallend is dat in een tijd van grootschalige modernisering er veel aandacht is voor landelijke modellen met een eigen regionale identiteit die tegelijkertijd modern was. De Portugese bijdrage van de CIAM-groep uit Porto is een sprekend voorbeeld hiervan.

De presentaties van Alison en Peter Smithson en Aldo van Eyck hebben de meeste aandacht gekregen in de geschiedschrijving van het tiende congres. Het Britse architectenechtpaar gaf een overzicht van typologieën van een individuele woning tot en met massa-woningbouw. Van Eyck presenteerde het ideaaltypische polderdorp Nagele en zijn speeltuinen in Amsterdam. Met name de laatste verbeeldde op aansprekende wijze hoe gebruik en stedelijke ruimte met elkaar konden samenhangen ver voorbij de praktijk van technocratische, functionele stadsplanning.

Het CIAM-materiaal uit de jaren 50 is aangevuld met werk van recenter datum om te illustreren hoe ecologische en systeemtheoretische benaderingen van architectuur sindsdien op verschillende manieren geïnterpreteerd werden: de studies naar de samenhang tussen nederzettingen en landschapsformaties van Pjotr Gonggrijp, de transformatieve interpretatie van het Nederlandse deltalandschap door Frits Palmboom, de ecologische interventies door planner en activist Joost Váhl, en de discussies rondom de wijk Tanthof in Delft, ontworpen door Van den Broek en Bakema samen met de Tanthofwerkgroep. Ook worden enkele projecten uit de jaren tachtig getoond, zoals de manifestatie Nieuw Nederland en het 'Tapijtmetropool'-onderzoek van Willem Jan Neutelings.

Habitat: Expanding Architecture combineert archiefonderzoek met publiekspresentaties. Het omvat een intensief programma van seminars en gesprekken met internationale gasten, studenten, historici, architecten en planners. De installatie is opgezet als een platform om de vele vragen rondom het begrip 'habitat' onder de loep te nemen: wat betekent het om over habitat te spreken als een nieuw ecologisch paradigma voor architectuur en planning - zowel in een historische als een actuele context? Wat betekent het om niet langer te denken in objecten, vorm en constructie, maar in processen, systemen en netwerken?