Architectuur Dichterbij. 18 verhalen over erfgoed en innovatieArchitectuur Dichterbij. 18 verhalen over erfgoed en innovatie

Tekst Ellen Smit

Invented from Copies is een driejarig onderzoek waarin voor het eerst in de geschiedenis van het Nieuwe Instituut onderzoek is gedaan naar de culturele waarde van analoge reproducties in de ontwerp- en bureaupraktijk van architecten. De collectie van het instituut vormt hiervoor een uitgelezen reservoir van bronnen. De collectie bestrijkt de periode 1870-2000, een tijdbestek waarin een revolutie plaatsvond op het gebied van analoge reproductietechnieken. Dit begon rond 1870 als gevolg van de uitvinding van de fotografie enkele decennia eerder. Het fotografische reproductieproces betekende dat architecten via fotografische processen hun ontwerpen konden reproduceren zonder, zoals voorheen, deze handmatig over te trekken, lijn voor lijn. Deze omwenteling ontketende in de loop van de twintigste eeuw een enorme opschaling van het ontwerp- en bouwproces in tijd en ruimte en dat kreeg zijn beslag in de samenstelling van archieven. Dossiers met stapels transparanten, bruindrukken, blauwdrukken, witdrukken, sepia-diazotypieën, elektrostatische kopieën, faxen en digitale prints vormen de kern van de collectie. Vanaf de jaren zestig kwamen daar de Zip-folies en wrijfletters bij, die zowel zelf reproducties waren als het analoge reproductieproces stimuleerden.

Hoewel analoge reproducties in aantallen dominant zijn, delven ze het onderspit vanuit een inhoudelijk perspectief. Ze staan laag in aanzien en hebben te lijden onder stereotype vooroordelen. Ze zouden alleen technisch en juridisch relevant zijn, een herhaling van informatie bevatten en bovendien saai en onesthetisch zijn. De gevolgen hiervan zijn ingrijpend: reproducties worden vaak niet verworven, of ze worden afgestoten of vernietigd, ze zijn zelden te zien in tentoonstellingen, collectiecatalogi en publicaties en ze worden niet, minimaal of verkeerd ontsloten. En nog belangrijker: hierdoor wordt een zeer stereotiep beeld van creativiteit in stand gehouden. Want de andere kant van de medaille is, dat we de handgetekende schets en de gekleurde presentatietekening associëren met creativiteit, gemaakt door de architect als autonoom kunstenaar en creatief genie. Hoewel dit beeld deels klopt, vertelt het niet het hele verhaal: deze eenzijdige focus gaat voorbij aan de inbreng van andere actoren en disciplines. Inbreng die via reproducties wel wordt verzameld, maar geen stem krijgt in geschiedschrijving en erfgoedpraktijken. Invented from Copies heeft als doel de inbreng van andere actoren op en via reproducties expliciet te maken en een stem te geven in de verzamel-, ontsluiting-, conservering- en presentatiepraktijk van het Nieuwe Instituut.

Tussen 2021 en 2023 deden drie conservatoren (Hetty Berens, Clara Haard en Ellen Smit) onderzoek naar drie analoge reproductiesoorten in de collectie van het Nieuwe Instituut: de blauwdruk, de witdruk - ook wel diazotypie genoemd (later opgevolgd door de sepia-diazotypie of acute) - en de Zip-folies en wrijfletters en -figuren. Het onderzoek richtte zich op drie aspecten: de introductie van dit materiaal in de architectonische praktijk, de toepassing ervan en de betekenis die het had. Het bronnenmateriaal was veelzijdig: in eerste plaats de archieven zelf, waarin de kopie in de context van het gehele ontwerpproces kon worden bestudeerd. Maar ‘scherpstellen op de kopie’ betekende ook dat het onderzoek een cross-mediaal karakter kreeg dat dwars door alle collecties heen ging, zoals de fotocollectie, de voorwerpenverzameling en de bibliotheek.

Onderstaand beeldverhaal is een visuele bloemlezing van bronnen uit de collectie van het Nieuwe Instituut, die tijdens het onderzoek Invented from Copies zijn boven komen drijven, inzichten hebben opgeleverd, nieuwe vragen hebben opgeroepen en het onderzoek verder richting hebben gegeven. Iedere deelcollectie laat zien in welke vorm en hoedanigheid de reproductiepraktijk is geland en vorm heeft gekregen. De kopie functioneert daarbij als bindmiddel tussen de verschillende collecties, en laat zien dat deze elkaar inhoudelijk aanvullen en versterken. Ieder onderdeel draagt bouwstenen aan voor het begrip van de culturele waarde van de kopie.

De kruisbestuiving tussen fotografie en analoge reproducties is zowel technisch als visueel van aard. Het technische procedé van fotografie, het belichten van een lichtdoorlatende voorstelling op lichtgevoelig papier, is van doorslaggevende invloed geweest op de reproductiepraktijk van architecten. Moesten architecten voorheen voor het maken van een kopie hun ontwerpen handmatig overtrekken, dankzij het fotografisch procedé konden zij in één keer een goed leesbare contactafdruk maken van het gehele ontwerp. Deze fotografische techniek veroverde vanaf 1870 de architectonische ontwerppraktijk, met de blauwdruk als één van de eerste experimenten. Fotografen experimenteerden op hun beurt met verschillende tinten blauw als steunkleur in hun architectuurfotografie.

Tijdens het onderzoek Invented from Copies bleek de achtergrond van portretfoto’s een relevante bron van informatie te zijn. Daarop circuleren reproducties als pronkstukken of als werkdocumenten op de bouwplaats of tekentafel. De foto’s tonen de reproducties in een al dan niet geënsceneerde setting en laten zien hoe architecten ze gebruikten en waardeerden.

Reproducties vormen een substantieel onderdeel van de ontwerpdossiers in de archieven van het Nieuwe Instituut. Van de 1.500.000 tekeningen bestaat minstens de helft uit blauwdrukken, witdrukken, diazotypieën (ook wel lichtdrukken genoemd), plasticfolies, xeroxkopieën, faxen, elektrostatische prints en andere soorten reproducties. En vanzelfsprekend de transparanten die noodzakelijk waren voor het maken van een fotografische reproductie. In deze dossiers ontvouwt de reproductiepraktijk zich in de volle breedte. Niet alleen zijn de eerste experimenten en de technische benodigdheden voor het maken van reproducties daarin vertegenwoordigd, ook de concurrentie tussen reproductiebedrijven en de consequenties voor de ontwerp- en bouwpraktijk worden zichtbaar. Voor het onderzoek Invented from Copies zijn ook perifere documenten en archivalia in deze ontwerpdossiers van belang, zoals het papier waarin stapels reproducties verpakt werden, een brievenboek van Cuypers en reclamefolders voor lichtdrukmachines. Deze geven aan hoe de kopieerpraktijk een onmisbare pijler werd in het architectenbedrijf.

Close reading, het bestuderen en vergelijken van reproducties en hun rol in het ontwerpproces, levert een enorme variëteit op aan soorten kopieën en hoe ze gebruikt zijn. Experimenten in de beginfase, kopieën waarop de manier van tekenen is aangepast aan het kopieerproces, of analoge ‘moederbestanden’ waarmee weer nieuwe reproducties gemaakt konden worden.

Een dia-blik uit 1923, een verzameling stempels en een set rode potloden uit 1970. Een kleine greep uit de voorwerpencollectie van het Nieuwe Instituut, die bestaat uit honderden objecten uit nalatenschappen van architecten. Een op het eerste gezicht onsamenhangende en even zo verrassende verzameling. Wat hebben deze drie objecten met elkaar gemeen? Alle drie zijn het concrete getuigenissen van hoe de reproductiepraktijk in de loop van de twintigste eeuw steeds meer vat kreeg op de architectuurpraktijk.

De afficheverzameling is de meest communicatieve verzameling uit de collectie van het Nieuwe Instituut. Want aandacht vragen voor een boodschap in het publieke domein is de core-business van affichemakers. Deze verzameling toont de cross-over tussen architecten, kunstenaars en grafisch vormgevers. Allemaal legden ze in de jaren 70 een fascinatie aan de dag voor de instant wrijfletters, -figuren en -symbolen van bedrijven als Letraset. Talloze varianten waren te koop en de royale beschikbaarheid vergrootte de mogelijkheden. Gebruiksaanwijzingen stelden iedereen in staat het materiaal te gebruiken zonder gespecialiseerde opleiding.

Als één collectie zijn bestaan dankt aan de reproductie van informatie is het wel de bibliotheekcollectie. Nieuwe Instituut heeft tienduizenden publicaties op het gebied van architectuur, stedenbouw, landschap, interieur, (grafische) vormgeving, digitale cultuur en de analoge kopieercultuur. Handboeken voor architecten bijvoorbeeld geven ‘tips en trucs’ met betrekking tot kopieertechnieken. Wanneer gebruik je welke techniek in welke fase? En hoe kun je de vormgeving van je ontwerp optimaliseren met specifieke reproductietechnieken? Advertenties in tijdschriften en productcatalogi leggen uit waarom reproductietechnieken zo handig zijn voor architecten. En hoe je probleemloos over kunt schakelen van de analoge kopieerpraktijk naar de digitale ontwerppraktijk en wat de overeenkomsten en verschillen zijn. Zo komen meerdere perspectieven en belanghebbenden samen. Het commerciële bedrijf dat steeds meer grip krijgt op het vak van de architect, en de architect zelf die onderzoekt welke reproductiemethoden van waarde zijn voor de ontwikkeling van het vakgebied.

Nieuwe Instituut staat op het punt de opgedane inzichten van Architectuur Dichterbij te verzilveren en toe te passen in de eigen erfgoedpraktijk. Invented from Copies heeft laten zien hoe we de collectie archieven anders kunnen waarderen, verzamelen, ontsluiten en conserveren.

Geleidelijk aan verandert het verzamelbeleid van koers met als doel om naast de archiefvormer ook de inbreng van andere betrokkenen of kennisdomeinen zichtbaar te maken. Er worden nu archiefstukken bewaard die tot voor kort geen plek in de collectie gekregen zouden hebben. Waar voorheen de wrijfvellen met letters en figuren en het inpakpapier van Ahrend niet verzameld en zelfs vernietigd zouden worden, worden ze nu bewaard, ontsloten en gepresenteerd in een tentoonstelling. De meerwaarde van deze nieuwe verzamelmentaliteit is dat de impact van reproductiebedrijven op architectuurvisualisaties expliciet wordt gemaakt.

Invented from Copies heeft ons bewust gemaakt van de verschillende soorten reproducties in het archief en hoe ze gemaakt zijn. Voor het behoud van de verschillende materiaalsoorten zijn bepaalde fotografische reproducties gescheiden van andere papiersoorten, om te voorkomen dat de gebruikte chemicaliën andere papieren en pigmenten aantasten Tegelijkertijd heeft Invented from Copies aangetoond dat dossiers die bestaan uit transparanten, blauwdrukken en witdrukken een technisch, inhoudelijk en visueel verband vormen, wat ruimte geeft aan nieuwe interpretaties van dit archiefmateriaal. Daarom werken archivarissen op dit moment aan een werkwijze waarin de dossiers hun inhoudelijke relatie behouden, maar waarbij ook het belang van het beschermen van archiefmateriaal tegen schade door andere documenten wordt meegewogen.

Invented from Copies heeft geleid tot een nieuw lichtbeleid met betrekking tot het exposeren van blauwdrukken. Samen met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed voerde het Nieuwe Instituut een onderzoek uit naar de inwerking van licht op blauwdrukken. Tot voor kort heerste de opvatting dat blootstelling aan licht de blauwe kleur zou aantasten. Blauwdrukken werden om die reden niet getoond op tentoonstellingen (alleen als facsimile). Dit onderzoek heeft echter aangetoond dat blauwdrukken hun oude kleur terugkrijgen na terugplaatsing in het donker. Dat maakt meer flexibele richtlijnen mogelijk volgens welke het tentoonstellen van blauwdrukken binnen bepaalde normen mogelijk is.

Nieuwe Instituut bereidt op dit moment een publicatie voor over de kopie op het architectenbureau, waarin de inzichten van het onderzoek Invented from Copies worden gepubliceerd. Het boek verschijnt in de loop van 2025.