Gathering #1: Seen/Unseen — The Intimate ArchiveGathering #1: Seen/Unseen — The Intimate Archive

We werden hartelijk verwelkomd met een atypische maar intrigerende introductie: een live lezing door Delany Boutkan, onderzoeker bij Het Nieuwe Instituut, van A Letter to the Netherlands Architecture Instituut (zoals Het Nieuwe Instituut vroeger heette). Deze open brief werd in 1989 gepubliceerd door het netwerk Vrouwen Bouwen en Wonen (VBW) in een van hun Bulletin-publicaties (het VBW-archief wordt momenteel verworven door Het Nieuwe Instituut en is een van de casestudies van Collecting Otherwise). Deze tekst, die meer dan 30 jaar geleden werd geschreven, ging over de institutionele verantwoordelijkheden "om de bijdragen van vrouwen in architectuur en stedenbouw zichtbaar te maken". Het klinkt nog steeds sterk door in het huidige landschap van arbeidsongelijkheid en het gebrek aan zichtbaarheid waarmee vrouwen in de architectuur en op andere gebieden te maken hebben.

Setareh Noorani, onderzoeker bij Het Nieuwe Instituut, modereerde deze sessie en begon met het voorstellen van de andere aanwezige sprekers: in deze intieme bijeenkomst zouden leden van de werkgroep Collecting Otherwise gedachten en inzichten uit hun onderzoek delen. De aanwezige werkgroep leden waren Delany Boutkan, Harriet Rose Morley, Isola Tong, Alfred Marasigan, Julius Thissen, Carolina Pinto en Hetty Berens. We kregen ook gezelschap van Lidewij Tummers, architect en lid van het netwerk Vrouwen Bowen en Wonen, die nauw samenwerkt met het instituut bij de archiefverwerving. Naast deze live-bijdragers hoorden we ook de opgenomen gedachten van Michael Karabinos en Hannah Dawn Henderson.

Het gesprek begon: we werden geconfronteerd met de huidige stand van zaken, namelijk dat in de Rijkscollectie Nederlandse Architectuur en Stedenbouw, gehuisvest in Het Nieuwe Instituut, slechts 3% van het materiaal is (co-)auteur van vrouwelijke architecten, en queer en koloniale lichamen zijn ofwel onzichtbaar ofwel onderworpen aan een eurocentrische mannelijke blik.

Collecting Otherwise maakt deel uit van het bredere initiatief Disclosing Architecture, een gezamenlijk onderzoeksproject ontwikkeld door van de afdelingen R&D en Erfgoed van Het Nieuwe Instituut. Het onderzoeksproject richt zich op een reeks casestudies als modellen als een manier om continuïteit te geven aan eerdere projecten en om hun methodologieën op te nemen in de toekomstige erfgoedpraktijken die verbonden zijn met de collecties van het instituut. De doelstellingen van het project zijn onder meer het concentreren van zijn theoretische en praktische onderzoeken op het bevorderen van intersectioneel bewustzijn in de nationale collectie en toekomstige aankopen. Door naar de archieven te kijken door specifiek feministische, queer en dekoloniale lenzen, wil Collecting Otherwise de (vaak) minderheidsperspectieven belichten die over het algemeen verduisterd worden door de standaard architectuur- en archiefpraktijk.

De werkgroep concentreert zich op specifieke casestudies, die Setareh Noorani kort introduceerde: de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid 1898, Stichting Goed Wonen/Stichting Wonen 1946 - 1988, Vrouwen, Bouwen en Wonen (1983 - nu), het dossier /"Foto's waaronder meubelen, lampen, houtbewerking, en Nederlands-Indië [sic],/" het Berlage-archief (reis naar Indonesië 1923), het album Keurige Leugens van het Officieel Fatsoen van Wim den Boon, dossiers uit het archief van Adolph Eibink, en /"inboorlinge/", een document van Koen Limperg. Zoals senior conservator Hetty Berens tijdens de bijeenkomst zei: /"Dit materiaal is een paraplu voor een heleboel dingen die in het archief worden bewaard./"

Collecting Otherwise is een work in progress, een onderzoeksproject dat altijd in ontwikkeling is, en dat gebruik maakt van een multi-scalaire benadering van het archief: van object, naar vragen, naar methodologie en instrumenten, en weer terug.

Vanavond zouden we dit model samen verder uitwerken en het openbare onderzoeksproces van Collecting Otherwise voortzetten. De eerste vraag werd op onze schermen gepresenteerd: hoe kunnen we de zichtbaarheid van arbeid (intersectioneel, internationaal, intergenerationeel) en hun positionaliteiten in de gearchiveerde projecten traceren, rekening houdend met hun context in architectuur, design en stedenbouw? Om deze vraag te helpen beantwoorden, deelde Lidewij haar ervaringen in het VBW-netwerk, schetste ze de inspanningen om vrouwelijke architectuurpraktijken te archiveren en noteerde ze wat er is bereikt en wat er nog moet gebeuren. Ze gaf een gevoel van déjà vu toe en herinnerde zich de inspanningen die in de jaren negentig werden geleverd om instrumenten en methodologieën te ontwikkelen om problemen van ongelijkheid aan te pakken. Het netwerk begon onlangs de urgentie te merken om te archiveren om zichtbaar te maken: door het maken van hun eigen tijdlijnen, het analyseren van hun eerdere werk en het reflecteren op materialen en documenten, met de vraag: wat is belangrijk? Wat werd ooit geweigerd? Deze laatste vraag is bijzonder urgent, merkte Lidewij op, wanneer onze inspanningen worden gericht op het blootleggen en ontvouwen van alternatieve verhalen. Ze probeert dit ook te doen in een nieuw project genaamd, Cherchez La Femme.

Hetty Berens, archivaris bij Het Nieuwe Instituut en lid van de werkgroep, mengde zich in het gesprek om na te denken over het aankoopbeleid van de collectie, dat historisch gezien voornamelijk passief was en afhankelijk was van bijdragen van één auteur. Niet alleen werden weinig vrouwen aangemoedigd om hun archief te delen, ook de verschillende rollen die ze in de bouwpraktijk op zich namen waren vaak onzichtbaar. Hiermee verwees Hetty terug naar het acquisitiebeleid in de jaren vijftig. Dit benadrukte het belang van gesprekken en verbindingen zoals deze bij het archiveren van niet alleen tekeningen of foto's, maar ook immaterieel erfgoed, zoals Lidewij's getuigenissen en mondelinge geschiedenissen. Ten tijde van VBW ging het persoonlijke in het politieke veel meer over ruimte en collectieve strijd, en het activisme dat door deze zorgen werd veroorzaakt, werd voor het eerst naar voren gebracht door kunstenaars of sociologen, en pas later door architecten. Dit bracht het publiek ertoe zich af te vragen waarom: was het het gebrek aan vrouwelijke architecten, of misschien het gebrek aan ruimtelijke en sociale connecties?

Michael Karabinos, archivaris en historicus en lid van de werkgroep, verscheen op onze schermen om voorlopige bevindingen te delen over de foto van Berlage in Indonesië, tijdens een van zijn reizen naar de voormalige Nederlandse kolonie. Een vrouw zittend aan een weefgetouw, starend in de verte: op hoeveel exemplaren is ze vastgelegd? Karabinos reflecteert op de notie van institutionele supra-archieven en benadert het project met een positieve kritische blik, een waarin we op een andere manier naar de archiefvormer, donor en subjectrelatie kunnen kijken, en een archief kunnen opbouwen dat een ruimte voor bevraging kan zijn.

De bijeenkomst ging verder met levendige gesprekken over labelen, archiveren en verzamelen. Een van de deelnemers wees erop dat, /"om de blik op de foto van Berlage te verkennen, het heel belangrijk zou zijn om de rest van zijn foto's, zijn fotoalbum en geschriften over de reis te zien ... Er gebeurt ook iets als je een foto als deze isoleert. We zien hem nu digitaal, in de context van een Zoom-bijeenkomst, wat een nieuwe betekenislaag toevoegt en uitnodigt tot nieuwe (onze) blikken. En hoe kunnen we de blik van de onderzoeker naar binnen en naar buiten bemiddelen? Hoe kunnen we nadenken over de productie van ruimte door deze blikken?/"

Isola Tong, kunstenaar, architect en lid van de werkgroep, gaf haar inzichten over wat dit allemaal betekent als je in het Globale Zuiden bent, zoals haar geval in de Filippijnen. Deze plekken worden gevoed door koloniale blikken, gebouwd op basis van Europese lichaamsmaten. Het geweld van het wissen wordt niet alleen afgedwongen, maar ook zelf opgelegd, door eeuwenlange koloniale macht die inheemse materialen deed verdwijnen, samen met hun archieven. Door het idee van architectuur zelf als concreet (materieel en theoretisch) te construeren, worden kortstondige materialen en prekoloniale archieven gewist.

Alfred Marasigan, ook in de Filippijnen, wees op de kracht van gebeurtenissen als deze: hoe ze een enorme hoeveelheid keuzevrijheid weerspiegelen, door de open vragen en zorgzame discussies, en blijven nadenken over noties van archivering, terwijl er een gevoel is dringend om het archief te categoriseren, netjes en overzichtelijk te maken. Het archief is altijd verbonden met zowel een ver verleden als een verre toekomst. Maar hoe zit het met het heden? Archiveren voor vandaag zou kunnen betekenen dat het onzichtbare, het chaotische, het niet-gecatalogiseerde, op momenten als deze wordt gearchiveerd. Clara Balaguer, cultureel werker en lid van de werkgroep, noemde het belang van de zorg voor het proces, door middel van secretariële arbeid. In leven zijn is iets anders dan bewaard of gearchiveerd worden. We gingen terug naar Alfred Marasigan's urgentie om te archiveren voor het nu: de toekomst is bijna te ver, laten we het voor het heden doen.

Ook binnen onze werkgroep kwamen vragen uit het publiek naar aanleiding van dit proces: wie beheert het archief en wie geeft toegang tot materiaal? Verder vroegen we ons af wat de relatie is tussen toegankelijkheid en digitalisering. Hetty Berens reageerde door te wijzen op de verschillende initiatieven die er zijn om het archief meer open te maken en door inventarissen te verstrekken met betrekking tot lopende projecten. Er moeten ook curatoriële/conserverende beslissingen worden genomen bij het digitaal maken van dingen: als je van hoogtepunt naar hoogtepunt gaat, worden veel rollen en stemmen verduisterd, en toch is 'collecting otherwise' complexer en genuanceerder dan simpelweg het digitaliseren van bijvoorbeeld alle vrouwenarchieven. Setareh Noorani voegde eraan toe dat dit project niet alleen de verborgen aanwezigheden in het archief zal blootleggen, maar ook zal voorstellen om de collectie en de praktijk van verzamelen en archiveren te lezen vanuit een perspectief dat aansluit bij de huidige maatschappelijke veranderingen. Om dit te doen zal Collecting Otherwise zich richten op het ontwikkelen van alternatieve methodieken voor de verwerving, classificeren en distribueren van erfgoed.

Deze avond die te snel voorbij ging, voedde zich met intieme, levendige en zorgzame discussies. Zoals Lidewij Tummers in onze gespreks-chat typte: /"Het plezier van het archiveringsproject is om te opereren in een zeer positieve omgeving, die dit keer nieuwsgierigheid opwekt in plaats van weerstand, twijfel en scepsis./" Het samen bouwen langs verschillende disciplines, tijdslijnen en omgevingen resulteerde in rijke gesprekken. We verlieten de Zoom call met een groot dank je wel voor alle deelnemers, sprekers, luisteraars.

De volgende publieksbijeenkomst vindt plaats op 27 mei, samen met de Archival Interaction van The Critical Visitor: [De-]Constructing Heritage, waarin we hopen door te gaan met het stimuleren van connecties, reflecties en kritische gedachten. Voel je vrij om dit gesprek voort te zetten in ons Collecting Otherwise Etherpad, of sluit je gewoon bij ons aan in mei.

* always under construction is een term die is geleend van werkgroep lid Harriet Rose Morley om haar artistieke onderzoekspraktijk te omschrijven.