De meerwaarde van archiveren in de praktijk van design en digitale cultuur De meerwaarde van archiveren in de praktijk van design en digitale cultuur

Voor ontwerpers en makers die zelf een archief willen starten of benieuwd zijn hoe archieven inspiratie kunnen bieden voor nieuw werk, reflecteren Arie Altena, redacteur en onderzoeker bij V2_ Lab voor de instabiele media, en Roosje Klap, co-hoofd van de afdeling Grafisch Ontwerpen (BA) en Non Linear Narrative (MA) van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag (KABK), en eigenaar van haar eigen design studio ARK (Atelier Roosje Klap), op de rol van archivering in hun eigen praktijk en organisatie - en ze delen handvatten voor het opzetten van een eigen archief.

Klap: "Als ik kijk naar mijn eigen mechanismen en werkprocessen, dan start ik nieuwe projecten vaak met een onderzoek naar antecedenten in het verleden. Wat maakte een bepaalde architect of ontwerper, maar vooral: waarom? Zo onderzocht ik voor een opdracht van het Kunstmuseum Den Haag het archief van de Wiener Werkstätte, dat is ondergebracht bij het MAK in Wenen. Zij werkten aan de hand van stevige dogma's en creëerden zo de voor hen zo typische stijlkenmerken. Ik was benieuwd naar het proces dat tot die filosofieën heeft geleid. Hoe hebben zij bepaald wat mag, hoe het eruit mocht zien of juist niet? Een ander voorbeeld dat inzicht geeft in een proces zijn de brieven die de leden van De Stijl naar elkaar schreven. In die brieven werden soms stevige verhitte verwijten gemaakt - wat bijna haaks staat op het zo keurige lijnenspel van het collectief. Mondriaan zegde zijn lidmaatschap aan De Stijl per brief op: 'Het is uit! Schizofreen!', schreef hij aan Van Doesburg. Inzicht in het proces en de context waarin een stijl is ontstaan, biedt inspiratie voor mijn eigen praktijk. Door de slag te maken naar het moderne, het digitale, en het toevoegen van eigen letter- en kleurgebruik, bouw ik vervolgens door op een traditie."

"De studenten van de KABK proberen wij ook de meerwaarde van archiefonderzoek voor de ontwikkeling van de eigen praktijk bij te brengen. Vanuit de KABK doen we bijvoorbeeld excursies naar de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag om studenten archiefonderzoek bij te brengen door ze het aan te reiken, maar zelf hebben we ook een hele bijzondere bibliotheek in huis. Een ander voorbeeld: in 2017 heb ik met kunstenaar en ontwerper Job Wouters en onze studenten een studierondreis door Iran gemaakt, om de hedendaagse rol van 'het ornament' in de samenleving te bestuderen. De voorbereiding begon in Nederland, met een symposium in de bibliotheek van Artis, waarin we met diverse gasten het onderwerp hebben besproken en in de archieven de prachtige gravures in boeken over karavanen mochten bekijken. Op deze manier teruggaan naar de bron dwingt niet alleen respect af, maar laat studenten realiseren dat grondig archiefonderzoek verdieping kan bieden aan hun praktijk."

Als redacteur van het archief van V2_ ziet Altena ook dat het ontdekken van context een meerwaarde is van het archief: "De ontdekkingstocht in het archief van V2_ begint vaak met een zoekopdracht naar iets specifieks. Het archief laat je vervolgens de context daaromheen ontdekken en laat zien in wat voor constellatie een werk is ontstaan. Denk aan programmaboekjes, beschrijvingen en wat organisatoren gezegd hebben. Dit stelt je in staat een beeld te vormen van een moment in de geschiedenis, vanuit het perspectief van V2_. Dat is een belangrijke nuance, want wij conserveren geen kunst. Je vindt bij ons het archief van V2_. De ontwikkeling van V2_ door de jaren heen zegt vervolgens iets over de ontwikkeling van technologie en digitale cultuur als geheel."

Het V2_-archief biedt niet alleen context voor anderen, maar dient ook als inspiratiebron voor de organisatie zelf. Altena vertelt over het 'Manifest voor de instabiele media' uit 1987 dat aan de basis heeft gestaan van de oprichting van V2_: "Het manifest is een prachtig voorbeeld. Het heeft door de jaren heen weer voor inspiratie binnen de organisatie gezorgd. Activiteiten van V2_ die zich rond die begintijd afspeelden hebben een magnetische werking, want elke nieuwe generatie curatoren wordt er toch weer naartoe getrokken."

Een stap verder dan inspiratie en het ontdekken van context, is de mogelijkheid om werk dat in het verleden is gemaakt met de middelen die toen beschikbaar waren, te herinterpreteren met de middelen die nu beschikbaar zijn. Altena: "De Re-enactment Residency, waarvoor V2_ samenwerkt met In4Art, is hier een concreet voorbeeld van. Kunstenaar Marnix de Nijs herinterpreteert een werk uit het verleden en maakt een vertaalslag met de middelen die we nu beschikbaar hebben."

Klap: "Onlangs heb ik in samenwerking met beeldend kunstenaar en Rijksakademie-alumnus Kévin Bray een collage voor de etalagewand van het Mministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in Den Haag ontworpen. Tussen het bronmateriaal zaten ook foto's van 72dpi. Deze hebben we met behulp van kunstmatige intelligentie verbeterd. Technologie wordt zo eigenlijk mede-maker van het werk, doordat het pixels toevoegt aan de originele foto die bijvoorbeeld ooit op een klaptelefoon gemaakt is."

De meerwaarde van een archief voor ontwikkeling van praktijk en discipline richting de toekomst - of het nu een eigen archief is of die van een ander - is helder. Maar, welke stappen kan een ontwerper, maker, studio of organisatie zetten om zelf een archief te starten?

Klap en Altena zijn eensgezind in hun belangrijkste advies. Klap: "Richt de structuur van je archief zo in, dat iemand anders het over kan nemen." Altena bevestigt dit: "Sla wat je doet of maakt zo op, dat mensen over twintig jaar nog kunnen begrijpen wat het is. Ik heb zelf bijvoorbeeld meegewerkt aan een publicatie van Telcosystems over het project 12_Series. Dat bevat essays over het werk, een interview, technische tekeningen en meer. Je krijgt een goed idee van de redenen waarom het werk gemaakt is, maar ook de praktische kant als de technologie en hoe het werkt."

Zorgen dat het werk door anderen - nu of in de toekomst - begrepen kan worden, begint bij een goed georganiseerd werkproces. Je creëert zo een wisselwerking tussen archief en werkpraktijk. Klap: "Als je eenmaal archiveert, krijg je plezier in netjes werken. Na verloop van tijd is het ineens mogelijk om terug te blikken op eigen werk van tien jaar geleden - je ontdekt je eigen parels. Dit voedt vervolgens je eigen werk. Om de vindbaarheid te vergroten is een goede categorisering van alles wat je opslaat tijdens je werk belangrijk. Als alles 'schets' heet, is het namelijk niet meer terug te vinden in de zoekmachines. Denk daarom na over een goede mappenstructuur en codering van je digitale archief, die specifiek genoeg is. Zorg er ook voor dat werkversies een plek krijgen, bijvoorbeeld in een map old. Spreek jezelf streng toe, zodat je scherpe keuzes maakt in wat je bewaart en wat niet. Zo voorkom je digitale ruis en reflecteer je door te archiveren direct op je eigen werkproces."

Het risico op digitale ruis wordt groter in het geval van samenwerkingen. Klap: "In 2014 hebben we met een groep van ongeveer vijftien grafisch ontwerpers van over de hele wereld de Design Displacement Group (DDG) opgericht. Met elkaar wilden we onderzoeken wat grafisch ontwerp nou eigenlijk nog inhoudt, en van dit proces hebben we een archief bijgehouden. Toen ik onlangs een artikel schreef over DDG, kwam ik erachter dat er veel digitale ruis is meegekomen. Om uit te zoeken wat essentieel is en wat niet, heb ik op basis van interviews en de inzet van een curator de (onvolledige) notities en notulen die gemaakt zijn tijdens het proces uiteindelijk tóch kunnen duiden."

Voor V2_ is de website de thuisbasis van het archief. De structuur van de website is tegelijk de categorisering. Altena: "De website laat zien wat V2_ doet, heeft gedaan, wat we hebben ontwikkeld en welke informatie erover beschikbaar is. Na eerst met aparte archief- en pr-websites te hebben gewerkt, is uiteindelijk besloten om alles samen te voegen in één website. Dit heeft geresulteerd in een eenvoudige datastructuur, die leidend is voor wat we digitaal archiveren: events, weorkens, personen, organisaties, media, en artikelen." De keuze voor wat te archiveren en wat niet, is ook bij V2_ onderdeel van het dagelijkse werkproces: "Ik maak in het moment beslissingen wat ik wel en niet archiveer."

Al rond de eeuwwisseling is besloten dat het archief digitaal is, wat het makkelijk toegankelijk maakt. Altena: "Toen het V2_ archief is ontstaan, is gelijk besloten: het archief is digitaal. Dat is de toekomst en iedereen met een internetverbinding heeft toegang tot het materiaal. Wanneer mensen voor of met V2_ gaan werken, dan is het nu heel fijn dat materiaal onmiddellijk beschikbaar is. Dit zien we tijdens de Summer Residencies, waar kunstenaars in twee maanden een prototype ontwikkelen. In de begeleiding en gesprekken die we met hen voeren, wordt het archief er steeds weer bij betrokken. Hoe diep iemand in het archief wil duiken verschilt per kunstenaar en moment. De één wil de technische tekeningen en voor de ander is een video ter inspiratie voldoende."

Dat het vooral gaat over het digitaal opslaan van informatie betekent overigens niet dat het analoge archief volledig is verdwenen. Het zegt eerder iets over het werkproces dat, in tegenstelling tot de briefwisselingen van vroeger, in toenemende mate digitaal is. Klap: "Ik bewaar meerdere kopieën van eindresultaten. In stellagekasten op de zolder van de studio bewaar ik van boeken drie exemplaren, en van posters twee. Mijn digitale archief is gearchiveerd via Dropbox, wat na afronding van elke opdracht zorgvuldig wordt uitgekamd en heringericht." Altena vult aan: "Naast de website en interne archiefserver heeft V2_ nog steeds kasten met dozen en mappen met velletjes papier, diskettes en cd-roms. Soms komt het voor dat promovendi hier gebruik van maken voor hun onderzoek, als het digitale archief niet voldoende de diepte ingaat."

Wanneer steeds meer ontwerpers en digitale cultuurmakers zelf archieven bij gaan houden, ontstaat het beeld van een gedistribueerd netwerk van archieven. Naast de handvatten die Klap en Altena vanuit hun eigen ervaring geven, biedt de eerder verschenen publicatie 'Bewaar als... - vuistregels digitaal archiveren' praktische tips. Verder is archiving by design in opkomst: een methodiek om het werkproces zo in te richten dat archiveren makkelijker wordt.

Tot slot is er in de context van digitale cultuurarchieven het idee van de community of care. Geïnspireerd door academicus Annet Dekker haalde Michel van Dartel, directeur van V2_, het begrip aan in een interview in het kader van de tentoonstelling Speculatiefve Design Archief. Digitale cultuur wordt gekenmerkt door immateriële aspecten als interacties en relaties tussen mensen. Deze aspecten zijn beter te behouden wanneer de gemeenschap die zelf betrokken is geweest bij de ontwikkeling en productie van een werk - en die de passie heeft om het werk in leven te houden - ook zorg draagt voor het behoudt: de community of care.

Opgeteld bieden deze praktische tips en ideeën de handvatten om individueel of in een gemeenschap een archief aan te leggen en hiervoor zorg te dragen. Dit stelt nieuwe generaties ontwerpers en digitale cultuurmakers vervolgens in staat om voort te bouwen op het verleden, doordat ze inzicht krijgen in processen en context die hebben geleid tot inspirerende, iconische werken.

Tekst: Twan Eikelenboom