After the FutureAfter the Future

De film opent met een tv-fragment van een interview dat journalist Henk Hofland in 1980 hield met architect Carel Weeber. Hofland vraagt Weeber in hoeverre architecten medeschuldig zijn aan het gegeven dat - volgens hem en vele landgenoten - Nederland er ‘wat betreft het uiterlijk niet bepaald op vooruit is gegaan’. Het antwoord van Weeber volgt pas aan het einde van de een half uur durende documentaire.

In de tussentijd formuleren de verschillende architecten antwoorden op vragen die hen ter plekke worden voorgelegd. Enerzijds wordt, onder meer door Winy Maas, gewezen op de kansen in de huidige architectuurpraktijk, met grote opdrachten en vele mogelijkheden voor uitwisseling en internationalisering. Anderzijds delen velen hun zorgen over het verlies aan invloed van de architect in het bouwproces en daarmee de kans om een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van de gebouwde omgeving. Volgens Floris Alkemade heeft de architectuur zich zozeer geassimileerd met de markteconomie, dat het idealisme in de architectuur bijna niet meer te onderscheiden is van de markteconomie. Elma van Boxel, Kristian Koreman en Arna Mačkić, representanten van de jongere generaties, zoeken naar alternatieve wegen om als architecten invloed te hebben op maatschappelijke vraagstukken.

De opnames voor de film vonden plaats tijdens de Covid-19 pandemie, hoewel het idee al eerder ontstond, vertelt Behrang Mousavi, hoofd Collectie van het Nieuwe Instituut. Toch ademt de film de sfeer van de tijd van lockdowns en avondklok, met lege straten en mensen die opgesloten in hun huizen opeens de tijd krijgen om na te denken. De architecten werden een voor een uitgenodigd en gefilmd in de woonkamer van Huis Sonneveld, de modernistische museumwoning naast het Nieuwe Instituut.

Het instituut beheert de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw. Het verzamelbeleid heeft in de afgelopen jaren de aandacht verlegd van onderzoek naar het werk van bekende en minder bekende Nederlandse architecten, naar een meer verhalende en maatschappelijk geëngageerde omgang met het archiefmateriaal, aldus Mousavi. "We besteden meer aandacht aan de rol van de architect binnen de maatschappij. We onderzoeken welke maatschappelijke ontwikkelingen de architectonische cultuur beïnvloeden. Ik spreek dan ook van een ontwerpcultuur, want we kijken niet alleen naar architectuur en stedenbouw, maar ook naar de invloed van design en digitale cultuur. Die bredere maatschappelijke blik is één van de pijlers van ons acquisitiebeleid geworden." Het is in dat kader dat hij de documentairemakers Sven en Detlef Prince van Faithful to the Subject vroeg om samen met hem een documentaire te maken.

Met de keuze voor de geïnterviewde architecten wilden Mousavi en de makers van de documentaire de verschillende stemmen en posities in de hedendaagse architectuur voor het voetlicht brengen. "Door architecten uit verschillende generaties te kiezen konden we een periode overbruggen waarin de architectuur evolueert in relatie tot maatschappelijke ontwikkelingen, in positieve en negatieve zin".

In After the Future roepen de architecten de overheid op om visionair te zijn en het voortouw te nemen in het vormgeven van de samenleving en de toekomst. Aan dat proces kunnen architecten een bijdrage leveren. "We moeten weer als collectief onze verantwoordelijkheid nemen voor een collectieve opgave,’ aldus Ellen van Loon. De overheid heeft zich teruggetrokken, maar zou het initiatief weer terug moeten nemen bij het verbeteren van sociale cohesie en het bouwen van woningen en het vormgeven van woonomgevingen. Ook architecten kunnen daarin een voorbeeld geven, denken bijvoorbeeld Mačkić, Juliana en Van Boxel. Alkemade heeft het over ‘de kunst van van richting te veranderen’. De huidige, stuurloze staat van de architectuur is ook een kans om andere wegen te vinden.

In het kader van het meerjarige erfgoedprogramma Architectuur Dichterbij zijn meerdere documentaires tot stand gekomen, vertelt Mousavi. Curating Decay is bijvoorbeeld een documentaire over de restauratie en conservering van de collectie Van Doesburg, gemaakt door filmmaker Marit Geluk. Invented from Copies van Pia van den Beuken gaat over het onderzoek naar de rol van de kopie in het ontwerpproces van de architect. De Rijkscollectie is een dynamisch archief waar architecten ook weer inspiratie uit putten voor nieuwe opdrachten. De voortgaande digitalisering van de collectie maakt wat dat betreft steeds meer mogelijk. After the Future kijkt meer op een metaniveau naar de Nederlandse architectuurpraktijk. Deze film komt voort uit de wens om aandacht te besteden aan vraagstukken die we meenemen in de ontwikkeling van onze visie op de toekomst van de collectie.’

Aan het einde van de film geeft Weeber antwoordt op de vraag die Hofland hem aan het begin stelde. Volgens Weeber zal de kwaliteit en de waarde van de actuele architectuur op de langere duur moeten blijken. Het waarderen van historische stadsbeelden is volgens hem vooral een kwestie van gewenning. Maar voor wie bouwt u, vraagt Hofland hem, voor mensen van nu of voor mensen van straks? Een gebouw staat er pakweg vijftig, honderd tot tweehonderd jaar, antwoordt Weeber. Met andere woorden: de architect reageert met zijn ontwerpen op actuele vraagstukken, maar bouwt altijd ook voor de toekomst.

Tekst Lotte Haagsma