Architectuur Dichterbij. 18 verhalen over erfgoed en innovatieArchitectuur Dichterbij. 18 verhalen over erfgoed en innovatie

Tekst Iris de Jong

Het doel van Architectuur Dichterbij is om de architectuurarchieven beter toegankelijk te maken voor een zo breed mogelijk publiek. Daarbij zijn rechtenkwesties een grote uitdaging, want niet alle stukken uit de collectie kunnen zomaar openbaar gemaakt worden. Daar kunnen verschillende redenen voor zijn. Soms gaat het om beperkingen die zijn vastgelegd in het contract met de schenker of de bruikleengever. In andere gevallen kan het gaan om beperkingen als gevolg van bepalingen omtrent het auteursrecht. Een werk kan bovendien meerdere makers hebben of de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) kan een rol spelen, zoals in correspondentie of documentatie. Dit zal eerst moeten worden uitgezocht. Al met al best een uitdaging wanneer de collectie bestaat uit 1,4 miljoen tekeningen en 300.000 foto’s. Waar moeten we beginnen? En hoe pakken we het aan?

Nieuwe Instituut wil zijn collectie als Linked Open Data (LOD) delen. Dat maakt het mogelijk om data uit verschillende collecties aan elkaar te koppelen, waardoor materiaal beter ontsloten wordt en een groter bereik heeft. Om de digitale objecten als LOD te ontsluiten, moeten deze worden voorzien van een Creative Commons-licentie. Wij hebben ons in dit proces laten adviseren door juridisch expert Maarten Zeinstra (IP Squared) en met zijn kennis een beleid Rechtenbeheer opgesteld. Dit document beschrijft de werkwijze en inrichting van het collectiebeheersysteem, de inrichting van de rechteninfrastructuur, een opendatastrategie en de aanpak voor het operationaliseren van de rechteninfrastructuur.

Een Creative Commons-licentie is alleen mogelijk wanneer het Nieuwe Instituut de economische rechten, ofwel gebruiksrechten, heeft verkregen of toestemming van de rechthebbende heeft. Het is belangrijk om deze licensering weloverwogen te maken, de licenties zijn namelijk niet intrekbaar. Wanneer een werk eenmaal is gepubliceerd met een Creative Commons-licentie dan is deze licentie van toepassing zolang het auteursrecht duurt. Om te weten of we een werk als LOD beschikbaar kunnen stellen, moeten we weten wat de rechtenstatus is, of het nog auteursrechtelijk beschermd is, en wie volgens de schenkings- en bruikleenovereenkomsten de rechthebbende is.

Om LOD te kunnen publiceren moet de rechtenregistratie op orde te zijn. We hebben hiervoor het rechtentabblad in Axiell Collections opnieuw ingericht met de noodzakelijke velden. Vervolgens zijn we gestart met het identificeren van het zogenoemde ‘laaghangende fruit’. Er heeft een controle plaatsgevonden op de auteursrechtelijke status van de objecten. Werken waarvan duidelijk is dat deze vóór 1904 vervaardigd zijn, zijn in Axiell Collections gemarkeerd als werken waarop het auteursrecht en aanverwante rechten zijn verlopen (Publiek Domein). We hebben ervoor gekozen hier een periode van 120 jaar voor aan te houden. Nieuwe Instituut gaat ervan uit dat alle stukken/objecten waarvan geen vervaardiger bekend is, en waarvan de creatiedatum meer dan 120 jaar in het verleden ligt, in het Publiek Domein vallen. Dit is een kleine 2% van de collectie. Werken die als Publiek Domein zijn gemarkeerd, zijn als eerste als LOD beschikbaar gesteld. Werken waarvan de creatieve vervaardiger meer dan 70 jaar geleden is overleden vallen ook in deze categorie. De uitdaging hierbij is dat alle vervaardigers, inclusief overlijdensdatum, geregistreerd moeten staan in het registratiesysteem. Via geautomatiseerde tools en informatie uit o.a. Wikidata en de database van de RKD zijn door extern dataspecialist Hanno Lans (Copyclear) koppelingen gemaakt om dit registratieproces te versnellen.

Aan de hand van een contractanalyse zijn de archieven die zijn geschonken en waarbij ook de exploitatierechten zijn overgedragen aan het Nieuwe Instituut eruit gefilterd. Dat hebben we gedaan door middel van optische tekenherkenning (OCR). Helaas vallen de handgeschreven contracten buiten deze analyse, deze worden nog handmatig doorgelopen. De gescande contracten zijn tekstueel geanalyseerd en daar is vervolgens een kwalitatieve woordanalyse op uitgevoerd. Hieruit bleek dat het bij een kleine 25% van de 1.263 geanalyseerde contracten een schenking betrof waarbij ook de exploitatierechten zijn overgedragen aan het Nieuwe Instituut of diens rechtsvoorgangers. Het materiaal uit deze archieven kan vervolgens ook als LOD beschikbaar worden gesteld. Voordat dit mogelijk is moeten wel een aantal stappen worden doorlopen:

• Het kan zijn dat er ook nog rechten van derden op archiefstukken zitten. Te denken valt aan rechten van een fotograaf, uitgever, kunstenaar of architect. Deze werken moeten worden uitgesloten.
• Objecten waarin persoonsgegevens zitten moeten eveneens worden uitgesloten.
• Er moet afstemming met de schenker gezocht worden over het open licenseren van deze werken onder een Creative Commons-licentie.

Nieuwe Instituut heeft ervoor gekozen de Creative Commons-licenties CC BY 4.0 en CC BY-SA 4.0 aan te bieden. Een Creative Commons-licentie geeft iedereen in de wereld toestemming om gebruik te maken van het werk. De twee gekozen licenties staan allebei toe dat het werk gratis wordt gedeeld en bewerkt, zolang de naam van de maker en de licentie wordt vermeld. Met als enige verschil dat bij CC BY-SA 4.0 het nieuwe werk onder dezelfde licentie als het origineel verspreid moet worden. Goede ontsluiting van digitale bestanden biedt nieuwe perspectieven op de archiefcollectie. Materiaal kan opnieuw ontdekt worden en aan betekenis winnen door het te relateren aan andere bronnen. We hebben gekozen voor een licentie waar commercieel gebruik is toegestaan, zodat materiaal ook door Wikipedia wordt geaccepteerd.

Om in het vervolg de rechten van derden beter inzichtelijk te krijgen, is er een checklist opgesteld die gebruikt gaat worden bij acquisities en het sluiten van schenkingsovereenkomsten. Dit zal vroeg in het acquisitieproces gebeuren, zodat er niet opnieuw veel uitzoekwerk achteraf gedaan hoeft te worden.

Wanneer er wordt gesproken over rechten van derden, gaat het in de collectie van het Nieuwe Instituut vaak over het fotografisch materiaal. Ondanks dat een archief geschonken is en de exploitatierechten zijn overgedragen, kan er nog auteursrecht van de fotograaf van toepassing zijn. Een maker, in dit geval vaak een architect, kan immers alleen het auteursrecht op zijn eigen werk en van mensen die in dienst waren overdragen.

Op de achterkant van de foto’s is geregeld informatie te vinden over de fotograaf of uitgever, vaak d.m.v. een inktstempel. Er zijn ook voorbeelden in de collectie te vinden waar foto’s zijn voorzien van een preeg (reliëf) of etiket. Daarom is ervoor gekozen om altijd de voor- en achterkant van foto’s te digitaliseren. Helaas staat er regelmatig geen informatie op de achterkant van de foto en is de fotograaf dus onbekend. Om te achterhalen of een foto daadwerkelijk een verweesd werk is, is veel onderzoek nodig.

Door een overeenkomst met Pictoright te sluiten voor de fotocollectie, kunnen de foto’s toch zonder risico online worden gezet. Pictoright is de auteursrechtenorganisatie voor visuele makers in Nederland. Zij behartigen de belangen van deze makers. Door met Pictoright een overeenkomst aan te gaan kunnen wij werken die mogelijk auteursrechtelijk beschermd zijn toch digitaal en online toegankelijk maken, zonder daarbij het risico te lopen op hoge claims van de makers. Hier zitten wel grote financiële consequenties aan en het brengt ook beperkingen met zich mee. Pictoright gaat namelijk niet akkoord met het beschikbaar stellen van digitale objecten als Linked Open Data, van makers die bij hen zijn aangesloten. Dit betekent dat de gehele fotocollectie en acht archieven uit de collectie, die onder een eerder gesloten overeenkomst met Pictoright vallen, zijn uitgesloten om als Linked Open Data beschikbaar te stellen.

Ondanks dat het Nieuwe Instituut al goed op weg is de collectie steeds beter auteursrechtelijk inzichtelijk te maken, zijn er uiteraard nog veel stappen te zetten. Ook zijn er nog genoeg uitdagingen voor de toekomst. Te denken valt aan scraping van data, waarbij gegevens automatisch van het internet worden gehaald, en de snelle ontwikkelingen in Artificial Intelligence. Maar er moet ook gedacht worden in mogelijkheden. Op nationaal niveau kunnen wellicht voorzieningen worden getroffen.

Het Netwerk Digitaal Erfgoed werkt al aan de uitvoering van een Nationale Strategie door samen te werken met professionals, gemeenschappen, softwareleveranciers en organisaties. Een collectieve aanpak kan werken om Erfgoed beter en makkelijker digitaal toegankelijk te maken. Er hebben de afgelopen jaren belangrijke ontwikkelingen plaatsgevonden op zowel nationaal als Europees niveau met betrekking tot het auteursrecht, wat meer mogelijkheden biedt voor erfgoedinstellingen.

Een goed voorbeeld hiervan zijn de Out-of-Commerce regelingen, waarbij onlangs een koepelovereenkomst ‘Out-of-Commerce periodieken’ is getekend die het mogelijk maakt om kranten, tijdschriften en andere periodieken die niet meer in de handel zijn, online beschikbaar te stellen voor het publiek. Ook zijn er mogelijkheden gevonden bij Beeld & Geluid om auteursrechtelijk beschermde werken te kunnen tonen zonder afhankelijk te zijn van de auteursrechthebbende door slim gebruik te maken van een uitzondering in het auteursrecht, het citaatrecht. Dit zijn belangrijke stappen vooruit in het toegankelijk maken van Nederlands cultureel erfgoed.