Hoe sport de samenleving weerspiegeltHoe sport de samenleving weerspiegelt

Door Amanda Pinatih, Gabriel Fontana en Rivkah op het Veld. Redactie door Maia Kenney.

Sport is meer dan wedstrijden en competitie: sport weerspiegelt de samenleving en haar waarden, spanningen en transformaties. Of het nu op het veld is, op de tribune of in de media: sport vormt, én wordt tegelijkertijd gevormd door de wereld om haar heen. En dat is precies de reden dat we bij het samenstellen en ontwerpen van deze tentoonstelling in gesprek wilden met sportjournalist Rivkah op het Veld.

AMANDA PINATIH:
Hi Rivkah en Gabriel, dank dat jullie met mij in gesprek willen. Rivkah, als journalist en expert op het gebied van sportcultuur heb je een haarscherp gevoel voor manieren waarop sport met identiteit, politiek en sociale verandering kruist. Je inzichten kunnen ons helpen bij het ingaan op de kritische vragen over hoe we sport als lens kunnen zien waardoor we onze eigen samenleving beter leren begrijpen. In dit gesprek willen we graag de onderliggende lagen van sport en spel verkennen, voorbij de uitslagen, scores en prijzen, om zo de diepere sociale dynamieken bloot te leggen die zowel de sport als onze collectieve ervaring vormgeven. Gabriel, zou je jouw praktijk kunnen introduceren om lezers te helpen het concept achter SIDELINED te begrijpen?

GABRIEL FONTANA:
Natuurlijk. Ik ben een ontwerper gespecialiseerd in Social Design: een discipline die zich bezighoudt met hoe onze fysieke leefomgeving sociale interacties vormt — en hoe sociale normen en overtuigingen op hun beurt beïnvloeden hoe we ruimtes, objecten en systemen ontwerpen. Door deze principes toe te passen kaart Social Design maatschappelijke uitdagingen aan en helpt het om inclusievere en betekenisvolle manieren van samenleven leven te realiseren.

Neem bijvoorbeeld sport: sport is meer dan spel, het is een sociale arena. Sportvelden kan je benaderen als architecturale ruimte, waar diverse objecten zoals uitrusting en uniform samenkomen in een volledig eigen ontwerpsysteem. Deze elementen spelen een cruciale rol bij het vormgeven van interacties op het veld, maar beïnvloeden ook de manier waarop we elkaar zien en toenadering tot elkaar zoeken. Dit weerspiegelt zich vervolgens in het weefsel van de maatschappij. Met deze benadering combineert mijn werk ontwerpbenaderingen, pedagogiek en queer-theorie om alternatieve teamsporten voor te stellen. Ik gebruik sport hierbij als metafoor voor de maatschappij, waarin het idee van spelen 'tegen een tegenstander' doorgaans de norm is.

In mijn werk stel ik voortdurend de impliciete sociale regels aan de kaak die de sporten die we spelen aan ons opdringen. Zoals Eric Zimmerman uitlegt in Rules of Play, zijn spellen – bordspellen, videospellen of sport – culturele objecten die optreden als system van representatie. Ze belichamen en weerspiegelen de waarden, overtuigingen en ideologieën van de samenlevingen waarin ze bestaan. Neem voetbal, ‘s werelds populairste sport: voetbal is zowel een weerspiegeling van de samenleving als een kracht die dezelfde samenleving sterk vormt. Rivkah, als iemand die in je werk als presentator veel met sport te maken heeft, hoe zie jij voetbal – of sport in het algemeen – als invloed op cultureel-maatschappelijke normen en waarden? Welke rol spelen atleten, clubs en bonden volgens jou in het vormgeven van gesprekken over inclusie en representatie?

RIVKAH OP HET VELD:
Sport is alomvattend in de manier waarop het de samenleving weerspiegelt, én in hoe het er een enorme invloed op kan uitoefenen. Ik houd van sport vanwege de verhalen eromheen; sport brengt het mooiste en het lelijkste in de mens naar boven. Het is fantastisch wanneer een land zich verenigt om hun helden toe te juichen tijdens de Olympische Spelen, of wanneer een atleet een enorme impact heeft – zoals toen American footballspeler Colin Kaepernick knielde tijdens het volkslied, en een daarmee een wereldwijde beweging tegen racisme en politiegeweld in gang zette. Maar het is ook vreselijk als diezelfde Kaepernick na het knielen geen club meer kan vinden die hem nog een contract aan wil bieden.

Samen met collega's heb ik een podcast gemaakt genaamd De Schaduwspits. Daar gaan we in op LGBTQIA+-vertegenwoordiging in het professionele (mannen)voetbal. Omdat voetbal een weerspiegeling van de maatschappij is en ook gezien wordt als de top van de ‘voedselketen’, is het belangrijk om juist in deze sport rolmodellen en positief gedrag te zien. Gelukkig zien we de laatste tijd meer (mannelijke) rolmodellen. Denk bijvoorbeeld aan Marcus Rashford, die strijdt voor kinderen die in armoede opgroeien in het Verenigd Koninkrijk. Maar helaas zien we op het gebied van LGBTQIA+-representatie niet genoeg positief gedrag van individuen, clubs of bonden. Ik denk dat dit zijn weerslag heeft op het gedrag van de fans. Als de club die ze bezoeken of de speler voor wie ze juichen homofobie niet veroordeelt, waarom zouden zij dat dan wel doen? We zien homofobie en transfobie hier toenemen, net als in de rest van de samenleving.

Het verschil tussen mannen- en vrouwenvoetbal – de sport waar ik persoonlijk het meest mee te maken heb – is verbijsterend in dit opzicht. Elk topvrouwenteam ter wereld heeft spelers die zich identificeren met de LGBTQIA+-gemeenschap en veel van de beste spelers spreken zich uit tegen homofobie. Queerfobie is normaal gesproken geen probleem in de wereld van het vrouwenvoetbal. Ik wil hier graag wel bij benoemen dat ik in dit geval een binair onderscheid maak tussen mannen- en vrouwenvoetbal omdat ik het heb over professioneel voetbal, waar de huidige verdeling die van 'mannen' en 'vrouwen' is.

Non-binaire en trans personen gaan helaas gebukt onder de huidige regelgeving, en mede daardoor de manier waarop ze door fans worden behandeld. Gelukkig zijn er in het amateurvoetbal wel wat plekken waar iedereen welkom is. En in 2021 schreef de Canadese voetballer Quinn geschiedenis door de eerste non-binaire trans voetballer te worden die op de Olympische Spelen speelde (en toen ook direct hun eerste die goud won).

GABRIEL FONTANA:
Je benoemde hoe voetbal zowel een maatschappelijke weerspiegeling als vormende kracht voor sociale verandering is. Dit is nergens zo duidelijk als in het vrouwenvoetbal, dat niet alleen groeit in populariteit, maar ook een platform is geworden voor het promoten van gelijkheid, representatie en inclusiviteit. Ook buiten het veld daagt het de traditionele gendernormen uit en inspireert het een nieuwe generatie atleten en fans.

Hoe zie jij de invloed van de opkomst van vrouwenvoetbal op de verbreding van de maatschappelijke beeldvorming van gender en inclusie? En welke rol spelen ontwerpbeslissingen – in de vorm van uniformen, infrastructuur of branding – bij het versterken of omverwerpen van deze normen?

RIVKAH OP HET VELD:
Dankjewel Gabriel, voor deze perfecte assist (pun intended) om het gesprek voort te zetten over vrouwenvoetbal. Voor mij is het namelijk zoveel meer dan een sport: het is een manier om de wereld te veranderen. Ja, er zijn veel mensen – zowel vrouwen, mannen als non-binaire personen – die van voetbal houden om wat het is: een spannende en snelgroeiende sport. Maar voor velen van ons is het veel meer dan dat. Vrouwenvoetbal staat voor feminisme, voor verandering, voor zelfbeschikking.

Niet alleen heb ik spelers van het Nederlands vrouwenelftal zien veranderen in belangrijke rolmodellen, ik heb ook persoonlijk ervaren welke impact voetbal kan hebben. In 2017 organiseerde en won Nederland het Europees Kampioenschap, een keerpunt voor het vrouwenvoetbal, en als verslaggever mocht ik er een (klein) deel van uitmaken. Na afloop kreeg ik een brief van een vrouw van middelbare leeftijd die mij bedankte omdat ik haar had laten zien dat het mogelijk is om als vrouw actief te zijn in het profvoetbal. Niet alleen als speler, maar ook als verslaggever op het veld. Dit deel ik niet om mezelf op de borst te kloppen, maar het toont wel aan hoe het voetbal deel uitmaakt van een grotere beweging die vrouwen en minderheidsgroepen in hun positie versterkt. Tel daarbij op dat veel van de vrouwen in het topvoetbal niet bang zijn om zich uit te spreken tegen queerfobie, racisme en seksisme.

Als we ons toespitsen op Gabriels expertise, design, schieten me twee sprekende voorbeelden te binnen van maatschappelijke normen en hoe sport een weerspiegeling is van de samenleving. Ten eerste voetbalshirts. Jarenlang zijn die alleen voor mannen ontworpen, en in sommige gevallen gebeurt dat nog steeds. Veel vrouwelijke spelers hebben zich uitgesproken over deze shirts: ze zijn te groot voor hen en passen daarom niet. Dat beïnvloedt hoe spelers zich voelen tijdens een wedstrijd en hoe ze door anderen worden gezien. Ze voelen zich minder atletisch en daarmee minder professioneel of commercieel interessant.

Dit ongemak wordt nog erger bij sportbroekjes — en dan vooral witte sportbroekjes, om precies te zijn. Meestal ontworpen door en voor mannen, maar gedragen door mensen die zich er ongemakkelijk in voelen als ze ongesteld zijn. Het laat zien hoe design zowel de mensen als de ruimte om hen heen beïnvloedt, zoals hun commerciële belangen en de kwaliteit van het spel. Hoe kijken jullie tegen deze kwesties aan?

AMANDA PINATIH:
Dit is absoluut een enorme tekortkoming. Het toont aan hoe design maatschappelijke prioriteiten weerspiegelt. Het laat weer zien dat ontwerpkeuzes, hoe ogenschijnlijk klein ook, je als mens kunnen versterken of uitsluiten. Het laat zien dat zorgvuldig design niet alleen gaat over functionaliteit, maar over begrijpen voor wie je ontwerpt, en het uitdagen van normen die hele groepen over het hoofd zien.

Het onderliggende probleem is een gebrek aan aandacht voor de ervaringen en behoeften van andere lichamen dan die van mannen. Hoe kunnen we aan een cultuur bouwen waarin deze stemmen niet alleen worden gehoord, maar ook leidend zijn in de ontwerpkeuzes die we maken?

Het brengt ons bij een andere vraag: wiens lichamen zijn vertegenwoordigd in de sportwedstrijden waar we naar kijken? En wie bepaalt wie er mag deelnemen? Ik denk aan bokser Imane Khelif, die het doelwit was van een hetze op sociale media, waarin haar geslacht en de geloofwaardigheid van haar prestaties tijdens de Olympische Spelen van 2024 in Parijs in twijfel werden getrokken.

RIVKAH OP HET VELD:
Je kaart de interne strijd aan die bij veel sportbonden leeft. Niet alleen non-binaire en trans personen worden gediscrimineerd, zoals Imane Khelif en atlete Caster Semanya, — die zich allebei als vrouw identificeren, en de meeste aandacht hebben getrokken omdat ze volgens sommige regels te veel testosteron hebben om mee te doen aan vrouwencompetities. De personen met macht – meestal witte, cisgender mannen – dwingen mensen met bepaalde aandoeningen in de geslachtsontwikkeling om geslachtsverificatietests te doen en hormoonbehandelingen te ondergaan als ze hun carrière als professionele atleten willen voortzetten.

Tot op zekere hoogte kan ik me inleven in de worsteling die sportbonden hebben in een wereld die al eeuwenlang verdeeld is in twee gendercategorieën. Maar de realiteit is dat deze sporters te maken hebben met afschuwelijke reacties van het publiek. De haatcampagne tegen Imane Khelif maakt pijnlijk duidelijk hoe sport een extremere metafoor is voor de 'echte' wereld. Trans- en queerfobie zijn een probleem dat wereldwijd toe neemt, we zien het dagelijks in de politiek en op sociale media.

In het afgelopen seizoen van onze podcast De Schaduwspits ging een van mijn collega's naar een voetbalstadion om te vragen naar LGBTQIA+-representatie. De meeste (hetero, cis) mensen vonden homoseksuele en lesbische personen niet 'erg', maar werden woedend of bang als het ging over trans en non-binaire mensen. Voor hen was dit een reden om de hele regenboogvlag af te serveren. Ik begrijp dat dit geen positieve noot is om ons gesprek mee af te sluiten, maar het is een reminder voor de hoeveelheid werk dat er nog te doen is, en hoe ontzettend belangrijk dit soort gesprekken zijn. En dat is, voor mij althans, een positief einde.

Auteurs: Amanda Pinatih, Gabriel Fontana, Rivkah op het Veld
Redactie (Engels): Maia Kenney
Vertaling: Abe Minnema