Baanbrekers van het abstracte, een tentoonstelling van het Nieuwe Instituut en het KMSKA in Antwerpen Baanbrekers van het abstracte, een tentoonstelling van het Nieuwe Instituut en het KMSKA in Antwerpen

De Antwerpse variant – Peeters noemde het ‘gemeenschapskunst’ – heeft niet de iconische status van De Stijl verworven. Maar net als De Stijl heeft deze beweging een betekenisvolle rol gespeeld binnen het netwerk van de Europese avant-garde.

De tentoonstelling laat zien hoe de Antwerpse gemeenschapskunst en De Stijl elkaar aanvulden én waarin hun visie op abstractie uiteenliep. Wat de twee bewegingen met elkaar deelden was het geloof dat een internationaal georiënteerd constructivisme grenzen zou overstijgen en nieuwe gemeenschappen zou stichten. Net zoals abstracte vormen en kleuren het onderscheid tussen de kunstdisciplines zou doen verdwijnen.

Vertrekpunt van de tentoonstelling is een topstuk uit de collectie van het Nieuwe Instituut: de interieurmaquette van Theo van Doesburg van Café-restaurant Aubette uit 1926. Nadat het eerder tijdelijk te zien was in het Kunstmuseum in Den Haag, als onderdeel van Mondriaan en De Stijl, zou het vervolgens doorreizen naar het KMSKA in Antwerpen.

Baanbrekers van het abstracte is ontstaan tijdens de opening van de tentoonstelling Het Futurisme en Europa in het Kröller Müller museum. Die bracht Adriaan Gonnissen, curator Moderne Kunst bij KMSKA, en Elza van den Berg, Projectleider Theo van Doesburg bij het Nieuwe Instituut, op het idee om een nieuwe tentoonstelling te creëren.

Net als het futurisme ruim honderd jaar geleden gezorgd had voor een wisselwerking met andere Europese avant-gardekunstenaars, stromingen en disciplines, zo hadden ook de kunstenaars van De Stijl vele internationale relaties, onder andere met de Antwerpse avant-garde beweging Kring Moderne Kunst. Het idee ontstond om niet alleen de maquette van Van Doesburg te laten zien, maar om gezamenlijk een tentoonstelling te maken die de twee bewegingen naast en tegenover elkaar zet.

Daarvoor is een groot aantal stukken uit de collectie van het Nieuwe Instituut geselecteerd. Uitgangspunt daarbij was de lezing die Theo van Doesburg in 1920 in Antwerpen gaf op uitnodiging van Jozef Peeters, onder de titel Klassiek-Barok-Modern. Die voordracht stond symbool voor het geloof dat beide avant-gardebewegingen hadden in geometrisch abstracte kunst als gamechanger. De voorbeelden die Van Doesburg tijdens de lezing aanhaalde zie je terug in de tentoonstelling. Zoals Villa A.B. Henny van Robert van 't Hoff, en vakantiehuis De Vonk van J.J.P. Oud, met een tegelvloer naar ontwerp van Van Doesburg.

Ook het multidisciplinaire karakter van beide bewegingen komt tot uiting in de selectie. Voorbeelden van architectuur, grafische vormgeving en meubelontwerp, maar ook stukken die voortkomen uit het idee van een Gesamtkunstwerk, zoals de tegelvloer van De Vonk of ontwerpen voor glas-in-loodramen. Daarnaast zijn er werken gekozen die de theorie achter de ontwerpen blootleggen, zoals axonometrische studies. Uiteindelijk zijn er 32 objecten uit de collectie geselecteerd, van onder andere Theo van Doesburg, Cornelis van Eesteren, Gerrit Rietveld, J.J.P Oud, Jan Wils en Cesar Domela.

Uit de Antwerpse kring zijn er werken te zien uit de collectie van het KMSKA, van onder andere Jozef Peeters, Paul Joostens, Jos Leonard, Jan Cockx, George Vantongerloo, Huib Hoste en Eduard Van Steenbergen.

De tentoonstelling is van 29 mei tot en met 7 september 2025 te zien in het Prentenkabinet van het KMSKA. Kijk voor bezoekinformatie op de website van KMSKA.